ΑΝΤΙΚΛΙΜΑΚΑ
Στο βιβλίο του Ιστορίες από δω κι από κει (μτφ. Αχ. Κυριακίδης, εκδ. Opera), ο Χιλιανός συγγραφέας Λουίς Σεπούλβεδα, μιλώντας για τη χούντα του Πινοτσέτ ή την Καθολική Εκκλησία, λέει για τον εαυτό του: «Εγώ είμαι τέκνο του Κόμη Μόντε-Κρίστο και έμβλημά μου είναι: “Ούτε λήθη ούτε συγγνώμη”». Σήμερα, μέσα στα ερείπια της κοινωνίας, γίνεται όλο και περισσότερο φανερό ότι η λήθη αποτελεί βασικό όπλο στα χέρια των κυρίαρχων, ότι το παρελθόν και η μνήμη είναι βασικός εχθρός τους. Όπως όμως λέει μια σοφή κουβανέζικη παροιμία, «κανείς ποτέ δεν ξέρει το παρελθόν που τον περιμένει».
Στο τελευταίο του βιβλίο, Αποκάλυψη, Ουτοπία, Ιστορία (εκδ. Πόλις), ο Αντώνης Λιάκος θυμάται τον Φώκνερ («Το παρελθόν δεν πεθαίνει. Δεν είναι καν παρελθόν»), για να αναφερθεί παρακάτω στις επιτροπές «αλήθειας και συμφιλίωσης» που δημιουργήθηκαν σε χώρες που βγήκαν από δικτατορίες, απαρτχάιντ κ.λπ. Σε μεγάλο βαθμό, αυτή η «συμφιλίωση» προαπαιτούσε και συνεπαγόταν τη λήθη για όσα είχαν συμβεί εκείνα τα μαύρα χρόνια: ας τα ανακαλέσουμε στη μνήμη, ας τα δημοσιοποιήσουμε, αλλά μετά ας τα ξεχάσουμε για πάντα. Η λήθη ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση της ατιμωρησίας, που προσπάθησαν να επιβάλουν παντού οι δικτάτορες. Γι’ αυτό, μόνο ανακούφιση υπήρξε στις χώρες όπου τελικά έσπασαν αυτοί οι νόμοι της «συμφιλίωσης» και τελικά παραπέμφθηκαν σε δίκη δικτάτορες και βασανιστές (π.χ. Αργεντινή, Γουατεμάλα).
Ωστόσο, όσο κι αν η τιμωρία βοηθάει στο αίσθημα της κάθαρσης, ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη πάει πέρα από την τιμωρία και την ατιμωρησία· η τιμωρία δεν συνεπάγεται αναγκαστικά τη συγγνώμη, δεν σημαίνει –τελικά– λήθη. Δύο ιστορίες, διαφορετικές μεταξύ τους: Η πρώτη: κυκλοφόρησε πρόσφατα το νέο βιβλίο του αργεντίνου ποιητή Χουάν Χέλμαν, με τίτλο Σήμερα, που άρχισε να το γράφει –ως κιβωτό μνήμης, ίσως– όταν ανακοινώθηκε η απόφαση του δικαστηρίου για τους αυτουργούς της δολοφονίας του γιου του. Τον Μάρτιο του 2011, δικαστήριο της Αργεντινής καταδίκασε από 20 χρόνια έως ισόβια έναν πρώην στρατηγό και τρεις πολίτες πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών του στρατού για τα βασανιστήρια και τις δολοφονίες στο παράνομο κέντρο κράτησης Αουτομοτόρες Ορλέτι, την εποχή της χούντας. Ο εικοσάχρονος γιος του Χέλμαν, Μαρσέλο, απήχθη μαζί με τη δεκαεννιάχρονη αδελφή του και τη σύζυγό του Μαρία Κλαούντια, τον Αύγουστο του 1976. Ο Μαρσέλο βασανίστηκε και εκτελέστηκε με μια σφαίρα στον αυχένα, κάποια στιγμή τον Οκτώβριο του 1976. Το πτώμα του τοποθετήθηκε σε ένα άδειο βαρέλι πετρελαίου, που το γέμισαν τσιμέντο και το έριξαν στον ποταμό Ρίο ντε λα Πλάτα· βρέθηκε τελικά στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Η Μαρία Κλαούντια, όταν την απήγαγαν, ήταν 19 ετών και οκτώ μηνών έγκυος. Μεταφέρθηκε στην Ουρουγουάη (που εκείνη την εποχή είχε επίσης χούντα) όπου γέννησε. Τότε παρέδωσαν την κόρη της σε μια οικογένεια αστυνομικού, που δεν είχε παιδιά, ενώ η Μαρία Κλαούντια εκτέλεστηκε. Η σορός της δεν έχει βρεθεί.
Το 2000, ο Χέλμαν βρήκε επιτέλους την εγγονή του που, όταν έμαθε την πραγματική ιστορία, αποφάσισε να πάρει το επώνυμο των πραγματικών της γονιών.
Να υπενθυμίσουμε ότι τα δικαστήρια της Αργεντινής έχουν πλέον δικαιοδοσία να κρίνουν τις ποινικές υποθέσεις των θυμάτων του φρανκισμού, τις οποίες η Ισπανία έχει καταχωνιάσει στο σκοτάδι της «λήθης».
Η δεύτερη περίπτωση — περίπτωση ατιμωρησίας, τούτη τη φορά, όχι όμως και λήθης: στις 29 Ιουνίου συμπληρώθηκαν 40 χρόνια από τη δολοφονία του αργεντίνου οπερατέρ Λεονάρδο Ένρικσεν. Ο Ένρικσεν ήταν απεσταλμένος της σουηδικής τηλεόρασης και κάλυπτε τις ταραγμένες μέρες του καλοκαιριού πριν από το πραξικόπημα του Πινοτσέτ. Τότε, 75 μέρες πριν από το πραξικόπημα του Πινοτσέτ, πραγματοποιήθηκε άλλο ένα –αποτυχημένο– πραξικόπημα κατά του Αλιέντε, στη διάρκεια του οποίου σκοτώθηκε ο Ένρικσεν, που, ωστόσο, κινηματογράφησε τη δολοφονία του. Το γεγονός το αποτυπώνει ο Βολφ Μπίρμαν, στην περίφημη «Μπαλάντα του οπερατέρ» (μτφ. Δ. Κούρτοβικ): «Στο Σαντιάγο, στης σφαγής τα χρόνια / πέσαν πολλοί και πού να βρεις ονόματα. / Και με μια λέξη να ποια είναι η Χιλή / κάποιος που ταινία γυρίζει τη σκηνή του φόνου του. / Τον βλέπεις ν’ ακουμπάει τ’ όπλο στο σαγόνι / και να σημαδεύει μ’ όλη του την ησυχία… / Ο οπερατέρ σημαδεύει το στρατιώτη / Ο στρατιώτης σημαδεύει την κάμερα / Κι ύστερα τραντάζεται η εικόνα, κόβεται το φιλμ. / Αχ! η δύναμη βγαίνει απ’ τις γροθιές κι όχι από πρόσωπα καλοσυνάτα / από στόμια βγαίνει η δύναμη / κι όχι από τα στόματα! / Κι αυτή είναι η πικρή αλήθεια της Unidad Popular»…
Παρά τις πολύχρονες προσπάθειες της οικογένειας του Ένρικσεν και τον εντοπισμό του αυτουργού του φόνου, η χιλιάνικη δικαιοσύνη έχει κλείσει την υπόθεση· τώρα, η οικογένεια έχει αναγκαστεί να προσφύγει στη Διαμερικανική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
And thus the whirligig of time brings in his revenges, μας λέει ο Σαίξπηρ στη Δωδεκάτη νύχτα. Έχει ο καιρός γυρίσματα που εκδίκηση μας φέρνουν. Όμως το θέμα της ιστορικής μνήμης δεν είναι η εκδίκηση. Ο χρόνος της είναι μακρύς.
Εκείνο που έχει σημασία είναι πως όσο και να προσπαθούν κάποιοι, το έργο της λήθης είναι τελικά σισύφειο. Η ιστορία δεν τελειώνει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου