Επανάσταση στο μπαλέτο -και παντού αλλού...

James Carroll, Απο την Προοδευτικη Πολιτικη...
Revolt at the ballet-and everywhere else
©Boston Globe

Ο κόσμος που ζούμε γεννήθηκε ακριβώς εδώ κι εκατό χρόνια -και μια ματιά στη γέννησή του μπορεί να μας οδηγήσει σε ένα καλύτερο μέλλον.

Το ξεκίνημά του έγινε σε μια πρεμιέρα σε ένα παρισινό θέατρο, στις 29 Μαΐου 1913, όταν ο Ιγκόρ Στραβίνσκι (Igor Stravinsky) παρουσίασε το μπαλέτο του «ιεροτελεστία της ανοίξεως». Η μουσική ήταν παράτονη, η χορογραφία παράδοξη και η αφήγηση ασυνεχής. Το ακροατήριο σχεδόν εξεγέρθηκε και η συζήτηση μεταξύ των κριτικών πήρε φωτιά. Το γεγονός μάλιστα πως οι αυτουργοί αυτής της καταισχύνης ήταν Ρώσοι, πολιτικοποίησε γρήγορα την καλλιτεχνική διαφωνία: «είμαστε όλοι μας επαναστάτες», δήλωσε ο συνεργάτης του Στραβίνσκι Σεργκέι Ντιαγκίλεφ (Sergei Diaghilev). Και πράγματι, πόσες επαναστάσεις ακολούθησαν!

Δεν ήταν μόνο η μουσική του Στραβίνσκι που ήταν αναρχική, μα και η θεματολογία της: η νεότητα οδηγείται στην καταστροφή υπό τις επιδοκιμασίες των γέρων. Η αφήγησή της περνούσε από την «ιεροτελεστία των αντιμαχομένων φυλών» και κατέληγε στη «μεγάλη θυσία», όταν η εκλεκτή παρθένος συγκινεί τους πρεσβύτερους οδηγώντας τα βήματα του χορού της ως το θάνατό της. Η πρώτη ονομασία που είχε επιλέξει ο Στραβίνσκι για το έργο του («το θύμα») σύντομα θα γινόταν η τραγική εμπειρία μιας ολάκερης γενιάς.

Μόνο εκ των υστέρων κατόρθωσε η «ιεροτελεστία της ανοίξεως» να κατοχυρωθεί ως κλασικό έργο, όταν πια λειτούργησε ως ένα είδος προπομπού για την ηθική διάλυση που ακολούθησε τον Α' παγκόσμιο πόλεμο. Το 1989, αυτή η σχέση αποτυπώθηκε στον τίτλο του βιβλίου του ιστορικού Μόντρις Εκστάινς (Modris Eksteins): «ιεροτελεστίες της ανοίξεως: ο Μεγάλος Πόλεμος και η γέννηση της μοντέρνας εποχής». Σαν το ναυάγιο του Τιτανικού που εκ των υστέρων νοηματοδοτήθηκε ως μια παραβολή για την αυτοκτονία της Ευρώπης στο «δυτικό μέτωπο», το ίδιο συνέβη με την προφητική επίθεση του Στραβίνσκι κατά των κατεστημένων συμβάσεων. Τελικά, οι γέροι της Ευρώπης είχαν θυσιάσει στην πραγματικότητα τη νεότητα της ηπείρου τους, που, σαν την παρθένα της «ιεροτελεστίας», είχε βαδίσει οικειοθελώς στο θάνατό της.

Από την ασφάλεια που μας παρέχει η απόσταση των εκατό χρόνων, οι σημερινές αναφορές στην τραγική εκείνη εποχή έχουν συχνά νοσταλγικές αποχρώσεις. Το βλέπουμε αυτό σε επιτυχίες σαν τον «πύργο του Ντάουτον» -ή στην πιο πρόσφατη κινηματογραφική εκδοχή του «ο υπέροχος Γκάτσμπι». Αλλά τόσο «η ιεροτελεστία της ανοίξεως», όσο και ο Α' παγκόσμιος πόλεμος μπορούν να θεωρηθούν ως σημαντικοί σταθμοί ενός μετασχηματισμού της κυρίαρχης ηθικής που συνεχίζεται ως σήμερα.

Ο Γκάτσμπι, όπως εξακολουθούν να μας το θυμίζουν οι «Μπρουκς μπράδερς», εκπροσωπεί έναν διαχρονικό αμερικανικό τύπο, ακόμα κι αν ζει το 1922. Ο μηδενισμός του Γκάτσμπι γεννήθηκε στα χαρακώματα. Οι επιβιώσαντες από το «δυτικό μέτωπο» έγιναν «η χαμένη γενιά», που η απώλειά της διαιωνίστηκε: «μας είπαν πως ο πόλεμος τελείωσε», έγραψε ένας βετεράνος του πολέμου, «μα αυτό είναι γελοίο. Ο πόλεμος είμαστε εμείς οι ίδιοι». Πράγματι, από το Βερντάν στη Βαρσοβία, από τη Χιροσίμα στο Μπαχ Μάι κι από το Σεράγεβο και την Τσετσενία ως τη Βαγδάτη και τη Δαμασκό, εμείς οι ίδιοι, τα ανθρώπινα όντα, γίναμε ο πόλεμος... Μα πώς συνέβη αυτό.

Η δουλειά του Στραβίνσκι προκάλεσε έναν αναβρασμό που προφανώς συνάρπαζε όσους πιάστηκαν στα δίχτυα του. Ο «μεγάλος πόλεμος» δημιούργησε την ίδια αίσθηση, τουλάχιστο αρχικά. Με την κήρυξή του, μια κραυγή δονούσε τους δρόμους της Ευρώπης: «επιτέλους, ξεκίνησε!» Για τους Γερμανούς, ο πόλεμος υποσχόταν την οριστική τους απαλλαγή από την ιστορική παρακμή· η Γαλλία διέβλεπε «la grande manifestation» του εθνικού της μεγαλείου· η Βρετανία ήλπιζε, σύμφωνα με τη διάσημη φράση του Χ. Τζ. Ουελς (H.G. Wells), στον «πόλεμο που θα τελείωνε όλους τους πολέμους». Όσο για τις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με το σύνθημα του Ουίλσον (Wilson) αυτός ο πόλεμος θα καθιστούσε τη δημοκρατία ασφαλή σε όλο τον κόσμο.

Οι πάντες είχαν υιοθετήσει μια χιλιαστική προσέγγιση και θεωρούσαν την καταστροφή, ανεξάρτητα από το πόσο ολοκληρωτική θα ήταν, ως τον καλοδεχούμενο προπομπό μιας εκκοσμικευμένης σωτηρίας. Ο υποσυνείδητος μυστικισμός που προέλεγε ο Στραβίνσκι είχε ήδη ριζώσει για τα καλά στο ανθρώπινο φαντασιακό. Και στα 100 χρόνια που πέρασαν έκτοτε, στα στρατόπεδα θανάτου, στις βομβαρδισμένες πόλεις, στα καμένα χωριά, στα ανατιναγμένα μπιστρό, στα παγιδευμένα πεζοδρόμια, στα αεροπλάνα που έγιναν πύραυλοι και στα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, θριαμβολογεί η ίδια πάντα αποκαλυπτική ιδέα της καταστροφής ως μέσου για τη σωτηρία, της ιδέας που συνεχίζει να μας απειλεί, ως σήμερα.

«Ο κόσμος έσπασε στα δυο το 1922 ή κάπου εκεί γύρω» όπως το έθετε η Γουίλα Κάθερ (Willa Cather). Ο φασισμός, ο ναζισμός, ο σταλινισμός, όλα γεννήθηκαν από αυτό το ρήγμα. Τελικά νικήθηκαν, αλλά με πελώριο κόστος. Αλλά το ρήγμα του κόσμου συνεχίζει να χάσκει και οι άνθρωποι εξακολουθούν να προσπαθούν να το γεμίσουν με τα πτώματα των εχθρών. Στην «ιεροτελεστία της ανοίξεως» του Στραβίνσκι, δεν μπορούσε να υπάρξει αναγέννηση χωρίς βία· μόνο ο θάνατος δημιουργούσε ζωή. Αυτό που ήταν εξοργιστικό στον Στραβίνσκι ήταν αυτή η προτεραιότητα που έδινε στο θάνατο, έστω και αν το έκανε ως προειδοποίηση. Τελικά πάντως στα πολεμικά πεδία του αιώνα που ακολούθησε απεδείχθη πως οι «αντιμαχόμενες φυλές» ενστερνίζονταν αυτήν την άποψη με πολύ πιο ριζικό τρόπο.

Μετά από τα διδάγματα των τελευταίων εκατό χρόνων, το μέλλον μπορεί να είναι διαφορετικό. Και σήμερα ο πόλεμος λυσσομανάει, πράγματι. Αλλά και η οργή που προκαλεί. Ξαφνικά, το είδος μας έγινε ικανό για παγκόσμια επικοινωνία και για διεθνή οικονομική συνεργασία. Στο διαδίκτυο δεν υπάρχουν σύνορα. Από τη στιγμή που ο ίδιος ο πλανήτης μας μετατράπηκε σε παγκόσμιο χωριό, κανείς δεν μπορεί να προσπαθήσει να σώσει το χωριό του καταστρέφοντάς το. Οι χιλιαστικές αυταπάτες, χωρίς τις οποίες ο ολοκληρωτικός πόλεμος δεν είναι δυνατός, δεν είναι πια βιώσιμες. Ο σπασμένος κόσμος μπορεί να ενοποιηθεί ξανά, και οι χαμένες γενιές επιτέλους να βρεθούν.

Ο James Carroll είναι διακεκριμένος συγγραφέας, δημοσιογράφος και ιστορικός