Μια Στιγμή στον Άνεμο - Βενεζουέλα: Έτος 1 μ.Τ.

Της Ευγενιας Παλιερακη, απο τα Ενθεματα...
Η πρώτη επέτειος του θανάτου του líder máximo της Βολιβαριανής Επανάστασης τιμήθηκε εν μέσω διαδηλώσεων εναντίον της κυβέρνησης Μαδούρο και διπλωματικής κρίσης με τον Παναμά.  Οι κινητοποιήσεις έχουν χάσει, βέβαια, τις τελευταίες μέρες τη μαζικότητά τους. Αυτό οφείλεται στη βίαιη καταστολή τους, στην κόπωση των διαδηλωτών και στον διχασμό της αντιπολίτευσης μεταξύ δεξιών ριζοσπαστικοποιημένων τάσεων που αρνούνται κάθε διαπραγμάτευση με την κυβέρνηση και πιο μετριοπαθών στοιχείων.
Ενώ στο δρόμο παραμένουν κυρίως οι οπαδοί του δεξιού Λεοπόλδο Λόπες, η αξιοπιστία της αντιπολίτευσης δέχθηκε ισχυρό πλήγμα διεθνώς όταν κάποιοι υποστηρικτές της έκριναν σκόπιμο να κυκλοφορήσουν στα κοινωνικά δίκτυα φωτογραφίες από επεισόδια στη Χιλή, στην Αίγυπτο, ακόμη και στη Συρία, προκειμένου να καταγγείλουν την αστυνομική βία στη Βενεζουέλα. Κάπως έτσι, ο νυν πρόεδρος φαίνεται να επανακάμπτει ύστερα από μία από τις σημαντικότερες πολιτικές κρίσεις, για τη χώρα,  των τριάντα τελευταίων χρόνων.

Κάποια ερωτήματα, όμως, παραμένουν  –  τουλάχιστον για όσους δεν θεωρούν τις πρόσφατες κινητοποιήσεις απλώς μία συνωμοσία των αντιδραστικών ελίτ, οι οποίες, με την αρωγή των ΗΠΑ και χειραγωγώντας τις μεσαίες τάξεις, επεχείρησαν να ανατρέψουν βίαια μια δημοκρατικά εκλεγμένη αριστερή κυβέρνηση, όπως το 2002. Οι φραστικές επιθέσεις της κυβέρνησης εναντίον των ΗΠΑ και η ταύτιση των διαδηλωτών με πράκτορες της CIA είχαν ως κύριο στόχο να απονομιμοποιήσουν την αντιπολίτευση και να αποστρέψουν τα βλέμματα από τα προβλήματα τα οποία καλείται να επιλύσει η κυβέρνηση και τα οποία δεν μπόρεσε – ή δεν πρόλαβε — να αντιμετωπίσει ο Τσάβες. H μαζικότητα των αντικυβερνητικών διαδηλώσεων, όπως και το υψηλό ποσοστό της αντιπολίτευσης στις τελευταίες εκλογές, δείχνουν πως η κυβέρνηση Μαδούρο αμφισβητείται πια τόσο από τις μεσαίες τάξεις όσο και από μέρος των λαϊκών στρωμάτων.

Σε αυτό συντελεί η δυσχερής οικονομική κατάσταση (54% πληθωρισμός, υψηλότατο κόστος ζωής, ανεξέλεγκτη άνοδος της τιμής του δολαρίου στη μαύρη αγορά, ελλείψεις βασικών προϊόντων), που έχει μεν επιδεινωθεί αισθητά τους τελευταίους μήνες, αλλά πηγάζει από ένα δομικό πρόβλημα της εθνικής οικονομίας: την εξάρτηση από τις εξαγωγές υδρογονανθράκων ήδη από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Όποιες προσπάθειες έγιναν για την εκβιομηχάνιση της Βενεζουέλας τη δεκαετία του 1970 απέτυχαν λόγω ανεπαρκούς σχεδιασμού. Στα μέσα της δεκαετίας του 2000, η ενίσχυση άλλων παραγωγικών τομέων ήταν κεντρικό σημείο του προγράμματος του Τσάβες. Ωστόσο, η μείωση της αγροτικής παραγωγής είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της εξάρτησης από το πετρέλαιο.

Ο Μαδούρο δεν έχει, προς το παρόν, προτείνει ουσιαστικές λύσεις σε αυτό το ζήτημα. Είναι βέβαια άδικο να καταλογίσει κανείς στην κυβέρνησή του τη μη επίλυση χρόνιων οικονομικών προβλημάτων. Ωστόσο, το διαφαινόμενο οικονομικό αδιέξοδο, προκαλεί ανησυχίες για το μέλλον της κοινωνικής πολιτικής, λυδίας λίθου του τσαβισμού, η οποία χρηματοδοτείται σχεδόν αποκλειστικά από τις εξαγωγές πετρελαίου. Η αισθητή βελτίωση των συνθηκών ζωής των λαϊκών στρωμάτων μετά το 1998, η πρόσβασή τους σε δωρεάν υγεία και παιδεία, η δημιουργία δικτύου επιδοτούμενων, από το κράτος, παντοπωλείων, απειλούνται αν αυξηθεί το ήδη διογκωμένο εξωτερικό χρέος, ενισχυθεί περαιτέρω η εξάρτηση από τις εξαγωγές του πετρελαίου ή μειωθεί περισσότερο η τιμή του.

Μαζί με τις αδυναμίες του παραγωγικού τομέα και την όλο και μεγαλύτερη δυσκολία των μεσαίων και λαϊκών στρωμάτων να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε βασικά αγαθά λόγω έλλειψής τους και λόγω πληθωρισμού, στην αμφισβήτηση της κυβέρνησης συντελεί και η εκτεταμένη διαφθορά. Αν και σε αυτήν είχαν παραδοσιακά τα πρωτεία τα κόμματα που σήμερα βρίσκονται στην αντιπολίτευση, από το 1998 η boliburguesía (η «βολιβαριανή μπουρζουαζία», δηλαδή οι νεόπλουτοι του τσαβισμού) πήρε τα σκήπτρα. Αυτό αναγνώρισε εμμέσως ο υφυπουργός Οικονομίας, Ραφαέλ Ραμίρες, όταν δήλωσε πρόσφατα ότι το 30% των κρατικών κονδυλίων δεν φτάνει στον τελικό του προορισμό.

Η διαφθορά, οι οικονομικές δυσχέρειες και η καλπάζουσα εγκληματικότητα συνιστούν τα βασικά αίτια των μαζικών κινητοποιήσεων. Η πραγματική, όμως, δυσκολία για τον Μαδούρο είναι πολιτική και δεν προέρχεται από τις ΗΠΑ ή την αντιπολίτευση. Αυτή, για μια ακόμα φορά, αποδείχτηκε ανίκανη να αποτελέσει αξιόπιστη εναλλακτική στη Βολιβαριανή Επανάσταση, παρά την πρόσφατη προσπάθειά του ηγέτη της αντιπολίτευσης, Ενρίκε Καπρίλες, να οικειοποιηθεί, όχι πάντα με πειστικό τρόπο, ιδέες και προτάσεις της κυβέρνησης και να υιοθετήσει ένα πιο κοινωνικό πρόσωπο για να προσελκύσει τους απογοητευμένους του τσαβισμού. Έτσι, πληρώνει, μεταξύ άλλων, την αδιαφορία για τα κοινωνικά ζητήματα της σημερινής αντιπολίτευσης που μονοπώλησε την εξουσία μεταξύ 1958 και 1998. Η διαφαινόμενη επανάκαμψη του Μαδούρο επιβεβαιώνει επίσης τη σαφή μείωση της επιρροής των ΗΠΑ στην περιοχή, που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό –ας μην το ξεχνάμε– στη λατινοαμερικανική και διεθνή πολιτική του Τσάβες. Μετά το φιάσκο του 2002 και λόγω των ισχυρών συμμαχιών της Βενεζουέλας με άλλες λατινοαμερικανικές κυβερνήσεις, οι ΗΠΑ είναι πιο προσεχτικές. Η χρησιμότητα του πετρελαίου της Βενεζουέλας για τις ενεργειακές ανάγκες των ΗΠΑ (η Βενεζουέλα είναι ο τέταρτος προμηθευτής πετρελαίου των ΗΠΑ, μετά τον Καναδά, τη Σαουδική Αραβία και το Μεξικό) επιβάλλει, εξάλλου, την μετριοπάθεια. Η αμερικανική χρηματοδότηση κάποιων πολιτικών ή κοινωνικών οργανώσεων φιλικά προσκείμενων στην αντιπολίτευση δεν αρκεί για να ρίξει την κυβέρνηση.

Στον Μαδούρο λείπει, πέρα από τη χαρισματική προσωπικότητα και την στενή – σχεδόν οικογενειακή – σχέση του Τσάβες με τα λαϊκά στρώματα, το βασικό στοιχείο που επέτρεψε στον πρώην πρόεδρο να παραμείνει για 14 χρόνια στην εξουσία: η ομόθυμη υποστήριξη του ανομοιογενούς πολιτικού χώρου που συγκροτεί τον τσαβισμό. Ο «σοσιαλισμός του 21ου αιώνα», σύνθημα που συνέβαλε στην τεράστια απήχηση που βρήκε ο Τσάβες στην λατινοαμερικανική και ευρωπαϊκή αριστερά, κρύβει στην πραγματικότητα μια ετερόκλητη συμμαχία. Αυτή συγκροτείται από πρώην αντάρτες και γκεβαριστές του 1960-70, από προοδευτικούς και μη διανοούμενους (μεταξύ των οποίων η Μάρτα Χάρνεκερ, παλιά μαθήτρια του Αλτουσέρ, και –μέχρι το 2003, οπότε πέθανε– ο Νορμπέρτο Σερεσόλε, αντισημίτης, εθνικιστής και προσωπικός σύμβουλος του ακροδεξιού αργεντίνου στρατιωτικού Άλντο Ρίκο), από το κουβανικό κατεστημένο (κυρίως τις μυστικές υπηρεσίες) και τέλος, από εθνικιστές αξιωματικούς του στρατού (ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, συνέβαλε ενεργά στην συντριβή του γκεβαρικού αντάρτικου της δεκαετίας του 1960-70). Οι νέοι αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι υποστηρικτές του Τσάβες στο πραξικόπημα του οποίου ηγήθηκε το 1992, είχαν στόχο να ανελιχθούν γρήγορα στην ιεραρχία και εναντιώνονταν στις περικοπές των στρατιωτικών δαπανών (και κυρίως των μισθών τους) που επιβλήθηκαν υπό την πίεση του ΔΝΤ την δεκαετία του 1990. Αυτό ήταν ένας βασικός λόγος του αντιαμερικανισμού τους.

Σε αντίθεση με τον Τσάβες, ο Μαδούρο δεν έχει την  ανεπιφύλακτη υποστήριξη όλων των τσαβιστών. Παραμένει βέβαια ο εκλεκτός των Κουβανών. Γι’ αυτό και  επικρότησε τη δράση των κολεκτίβος, στελεχωμένων με τσαβιστές των υποβαθμισμένων περιοχών και εκπαιδευμένων από τις κουβανικές μυστικές υπηρεσίες. Τα κολεκτίβος, βενεζολάνικη εκδοχή των ιρανικών Μπασιτζί, ευθύνονται για φόνους αντικυβερνητικών διαδηλωτών. Η επισφαλής θέση του Μαδούρο φαίνεται από το γεγονός ότι, με αφορμή τις διαδηλώσεις, προσπάθησε να κερδίσει τον στρατό δίνοντάς του περισσότερες εξουσίες, καθώς και από την αδιάλλακτη στάση που κράτησε τόσο απέναντι στις πιο αριστερές τάσεις του τσαβισμού (τις οποίες κατηγόρησε για συνομωσία με τους ακροδεξιούς) όσο και απέναντι στην αντιπολίτευση.

Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι αυτή δεν αξίζει καλύτερης μεταχείρισης καθώς πολλά μέλη της στήριξαν το πραξικόπημα του 2002. Οι συγκεντρωτικές, όμως, τάσεις του Μαδούρο δεν παύουν να είναι ανησυχητικές. Και, εκτός των άλλων, φανερώνουν μια προβληματική διάσταση της πολιτικής κληρονομιάς του Τσάβες. Ο προσωποκεντρικός χαρακτήρας του τσαβισμού δυσχεραίνει την επιβίωσή του μετά την εξαφάνιση του εμβληματικού ηγέτη. Η ευγνωμοσύνη που νιώθουν οι λαϊκές τάξεις για τον πρώτο πολιτικό αρχηγό που τις έθεσε στο επίκεντρο του πολιτικού του οράματος και δράσης, και κατ’ επέκταση για τους διαδόχους του, ίσως να διαρκέσει κάποια χρόνια. Ο προσωποκεντρισμός, όμως, αυτός που είναι έκδηλος και στις λαϊκές οργανώσεις τις οποίες δημιούργησε ο Τσάβες, μειώνει την αυτονομία του κινήματος που υποστηρίζει την Βολιβαριανή επανάσταση. Όσο η πολιτικοποίησή του εξακολουθεί να ρυθμίζεται από την κυβέρνηση και να καθορίζεται από την πίστη και αφοσίωση στον αείμνηστο Ηγέτη, τόσο θα αδυνατεί να συμμετέχει κριτικά στη διαμόρφωση μιας αριστερής πολιτικής.

Η Ευγενία Παλιεράκη διδάσκει Ιστορία της Λατινικής Αμερικής στο Πανεπιστήμιο του Cergy-Pontoise