Υπάρχουν άπειροι τρόποι ένταξης σ' έναν πολιτικό σχηματισμό, εν προκειμένω στον πολιτικό σχηματισμό που στα καθ' ημάς γεγονότα ονομάζεται Αριστερά (με όλη την ιστορική ποικιλομορφία των κομματικών της περιπτώσεων) και η οποία στο πλαίσιο της τραγικά ιδιόμορφης εμφυλιακής και κυρίως μετεμφυλιακής Ελλάδας απέκτησε εντονότατα και τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ένταξης. Θέλω να πω ότι το να μεγαλώνεις (να γεννιέσαι και να μεγαλώνεις για την ακρίβεια) στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, και μάλιστα στον άμεσο μετεμφύλιο, δεν ήταν καν τρόπος ένταξης. Ήταν τρόπος του υπάρχειν. Ιδιαίτερα στην επαρχία, όπου η πολιτική ταυτότητα και η συνακόλουθη κοινωνική θέση ήταν πασιφανείς και αυστηρότατα διαγεγραμμένες για τους ανιόντες και επίσης αυστηρότατα προδιαγραμμένες για τους κατιόντες. Φυσικά, υπό την προϋπόθεση ότι τα γονικά σου ανήκαν σ' εκείνη την πολύτιμη κατηγορία της ποιητικής ανωνυμίας που δεν πληρώθηκε ποτέ με κανενός είδους "χρήμα" για την ένταξή της, αλλά αντίθετα πλήρωσε σκληρά αυτή την ένταξη, όχι μόνο στο επίσημο "κρατικό κράτος", αλλά και απέναντι στο "ηγετικό κράτος" (που ήταν με άλλους τρόπους επίσης αγριότατο) των πολιτικών και κοινωνικών μορφωμάτων της Αριστεράς εκείνης της εποχής. Φυσικά -δηλαδή- υπό την προϋπόθεση ότι ανήκες στο υγρό θεμέλιο εκείνης της εκηβόλου Αριστεράς που ήταν καμωμένο από δάκρυα λύπης, από δάκρυα ανεπίδοτης οργής και από δάκρυα σιωπής. Παράδειγμα: θυμάμαι τη μητέρα μου κάτι βράδια σιωπής (όχι εκείνα τα βράδια του σιωπηλού παρόντος και του λιγοστού και διακοπτόμενου ηλεκτρικού ρεύματος), τη μητέρα που λίγα μόλις χρόνια πριν είχε αποφυλακισθεί (με τις ουλές των βασανιστηρίων που δεν έπαψαν ποτέ να είναι νωπές ακόμα και μέσα στην άνοια των τελευταίων της στιγμών), αυτή τη μητέρα θυμάμαι να ακινητεί και να γίνεται πάγος νομίζοντας πως κάτι άκουσε: "σσστ, κάποιος έρχεται". Πάει να πει, ο επαναλαμβανόμενος θάνατος της σύλληψης, των βασανιστηρίων και του εγκλεισμού. Πώς να διηγηθεί κανείς εκείνη την παγωμένη ακινησία! Ουδέποτε άλλοτε έχω νιώσει τέτοια σιωπή. Εγώ ο ίδιος ήμουν σιωπή. Ο αδελφός μου ήταν σιωπή. Το τραπέζι, η καρέκλα, το ποτήρι, το πάτωμα, το ταβάνι, όλα μα όλα ήταν σιωπή.

Αυτό κρατούσε... αλήθεια, πόσο κρατούσε; Είναι μερικές φορές που νομίζω ότι κρατάει μέχρι σήμερα. Ύστερα ο κόσμος ξανάρχιζε. Ο κόσμος σου. Είναι, βλέπεις, κι αυτός ένας τρόπος του υπάρχειν. Όμως αυτός είναι ο τρόπος της δικιάς μας συσσωμάτωσης με το λέγειν της Αριστεράς: ένας τρόπος του υπάρχειν. Δηλαδή ο Λόγος Ύπαρξης. Γιατί εμείς δεν γίναμε αριστεροί. Εμείς είμαστε αριστεροί, όχι γιατί έτσι γεννηθήκαμε, αλλά γιατί έτσι μας μεγάλωσαν οι καθεστώσες προσωπικότητες της ζωής μας: με απόλυτη εντιμότητα και διαλεκτική σχέση μεταξύ του "πιστεύω" και του "πράττω". Μας μεγάλωσαν άνθρωποι της κίνησης προς τον Άλλον. Και που δεν έπαψαν ποτέ να κινούνται προς τον Άλλον. Με πράξη και σκέψη τέτοια, ώστε ακόμα και ο τρόμος της εποχής να γίνεται πηγή ελευθερίας.
Άλλο ένα παράδειγμα: εμείς αυτής της γενιάς, αυτών των ανθρώπων, εκείνης της πατρίδας γνωρίζαμε πολύ καλά πριν ακόμα συνειδητοποιήσουμε τον εαυτό μας ότι δεν έχουμε να περιμένουμε από πουθενά, γιατί η πατρίδα ήταν εχθρός. Στο σπίτι μας, ας πούμε, δεν ετέθη ποτέ η έννοια του βολέματος. Τελεία και παύλα. Θα την παλέψουμε αλλιώς τη ζωή. Δεν υπήρξε ποτέ ελπίδα που να κατεβαίνει από "πάνω". Δεν υπήρξε ποτέ αναμονή βοηθείας. Και αυτό ήταν μια βαθιά ελευθερία, σκληρότατα πληρωμένη με αποκλεισμούς και αποκλεισμούς. Αλλά ήταν ελεύθεροι. Και είναι ακόμα. Λοιπόν, ο δικός μας τρόπος ένταξης, που είναι Λόγος Ύπαρξης, σημαίνει ότι είναι ο Λόγος μιας Ελεύθερης Ύπαρξης. Μιας βαθύτατα Ελεύθερης Ύπαρξης. Εμείς έτσι μορφωθήκαμε, έτσι αποκτήσαμε (και δεν θα σταματήσουμε να αποκτούμε) τη μορφή που μας ανήκει μέσα στον κόσμο αυτόν. Ίσως γιατί νιώσαμε. Νιώσαμε, επιμένω. Νιώσαμε πριν ακόμα κατανοήσουμε κι αυτό λειτούργησε ως συστατικό στοιχείο της πορείας μας προς τη γνώση, που δεν σταματάει ποτέ και πουθενά.
Ακόμα και σήμερα δυσκολεύομαι να εξηγήσω στους φίλους μου της απέναντι πατρίδας τη διαλεκτική ενότητα και τη διαλεκτική άπωση της κοινής μας χρονόκοπης πραγματικότητας. Δυσκολεύομαι να εξηγήσω στους ειλικρινείς μου φίλους ότι δεν μεγαλώσαμε στον ίδιο τόπο. Δεν μεγαλώσαμε στην ίδια μέτρηση του χρόνου και του χώρου. Στους ειλικρινείς μου φίλους, όχι στους άλλους. Εκείνους που μυρίστηκαν ψωμί και προσήλθαν. Προσήλθαν τώρα που η Αριστερά μοιάζει σαν μια εύκολη υπόθεση κυβερνητικής εξισορρόπησης ταξικών ανισοτήτων. Προσήλθαν τώρα που η Αριστερά μοιάζει σαν Ελντοράντο προσωποπαγών αυστηροποιήσεων της ιδεολογίας και χυδαιοποιημένων ευκαιριών μικροαστικής ανέλιξης με σημαία ευκαιρίας.
Είναι γελασμένοι. Δεν είναι αυτό η Αριστερά. Δεν είναι μελοποίηση αισθημάτων. Δεν είναι συνεκδοχή απελπισίας. Δεν είναι κρατικός μηχανισμός. Είναι κράτος ευρύτατης ζωής, δηλαδή απέραντης ευρυχωρίας. Δεν είναι κομματική νόρμα. Δεν είναι υποδοχή "προσωπικοτήτων" που τίποτα δεν έκαναν πέραν της προσωπικής τους "προσωπικότητας". Δεν είναι καν αποπληρωμή "ηρωικών" συμπεριλήψεων κάποιας "απέραντης" στιγμής. Η Αριστερά είναι η συλλογισμένη λύπη για όσα συνέβησαν και η συλλογισμένη εντιμότητα της λύπης για όσα πρόκειται να συμβούν. Η Αριστερά δεν είναι τα ανθρωπάκια - φονιάδες που οσμίζονται θέσεις. Η Αριστερά δεν είναι θέση, είναι ύπαρξη. Εμείς αυτό ξέρουμε, αυτό θ' αφήσουμε στα παιδιά μας. Ώστε και πάλι: εσείς κι εμείς!