Του Δημήτρη Σκαρπαλέζου*, απο την Εφημεριδα των Συντακτων...
Μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης, όπου υπήρχαν πολλά στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, επιβλήθηκε η άποψη ότι στα μεγάλα σύγχρονα κράτη (αντίθετα με τις πόλεις-κράτη της αρχαιότητας) η μόνη δυνατή μορφή δημοκρατίας είναι η αντιπροσωπευτική, δηλαδή η εκλογή σε τακτά χρονικά διαστήματα κάποιων «δικηγόρων του λαού» που θα κυβερνούν δίχως κανέναν έλεγχο από τα «κάτω» αλλά με συνεχή έλεγχο συμφερόντων που χρηματοδότησαν την εκλογή τους.
Την περίοδο που ακολούθησε τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου η ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους και η μερική έστω συμμετοχή κρατικού σχεδιασμού στην οικονομία βοήθησαν στη νομιμοποίηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στα μάτια του λαού.
Ο νεοφιλελευθερισμός και ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός συρρίκνωσαν το κοινωνικό κράτος και τα δικαιώματα των εργαζομένων, με αποτέλεσμα να χαθεί η όποια νομιμοποίηση, ενώ η εκλογή της μιας ή της άλλης νεοφιλελεύθερης συμμαχίας έπαψε να έχει σημασία.
Τέλος, η εκβιαστική εφαρμογή των μνημονίων και η προθυμία των κυβερνώντων να υποταχθούν, έκανε ώριμο και επείγον το αίτημα της «πραγματικής δημοκρατίας» όπου δεν θα ήταν δυνατόν να γίνουν μνημονιακά πραξικοπήματα. Οχι δηλαδή μόνο το πώς να κυβερνήσουν δημοκρατικότερα κόμματα, αλλά πώς να αλλάξουμε τις ίδιες τις δομές της δημοκρατίας.
Οπως μας έδειξε η πρόσφατη εμπειρία, φτάνει να σχηματιστεί μια συμμαχία 151 βουλευτών για να μπορούν να περάσουν νομότυπα τα πιο αντιλαϊκά μέτρα. Σε ένα σύστημα με λαϊκά δημοψηφίσματα όπως π.χ. της Ελβετίας, θα ήταν αδύνατον να περάσουν τα μνημόνια (τουλάχιστον αν δεν πειστεί η πλειοψηφία του λαού).
Είναι λοιπόν επείγον και απαραίτητο να ανοίξει η συζήτηση για τις πολιτικές δομές και το περιεχόμενο της δημοκρατίας τόσο στη χώρα όσο και στα κόμματα και τα συνδικάτα. Οι απογοητευτική σημερινή εικόνα των «δικηγόρων του λαού» μάς κάνει να σκεφτούμε και να εμπνευστούμε μια εναλλακτική λύση, από την αρχαιότητα και από τις δημοκρατικές δομές στις επαναστατικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας.
Ενα πάγιο αίτημα της «δημοκρατικής» Αριστεράς ήταν η απλή αναλογική. Σήμερα πιστεύω ότι αυτό το αίτημα είναι και ανελλιπές και επικίνδυνο.
Σίγουρα η απλή αναλογική είναι δικαιότερη από την ενισχυμένη ή το πλειοψηφικό, αλλά το αξεπέραστο μειονέκτημά της είναι ότι κάνει αδύνατη την ανάκληση από τον λαό ενός βουλευτή, δίνοντας τεράστια εξουσία στις κομματικές ηγεσίες. Αυτό το σύστημα επιτρέπει μεν την εκπροσώπηση όλων των κομμάτων αλλά παρέχει και ενδεχόμενο ρόλο εκβιαστή σε κάποιο μικρό τυχοδιωκτικό κόμμα που είναι έτοιμο να αλλάξει συμμαχίες (δίχως βέβαια να ρωτήσει τους ψηφοφόρους του). Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στα κόμματα και στα συνδικάτα, όπου οι αρχηγοί τάσεων μπορούν να επιβάλουν αποφάσεις αντίθετες από τις θελήσεις των υποστηρικτών τους.
Η εμμονή στην απλή αναλογική παντού και πάντα δείχνει ένα τεράστιο έλλειμμα προβληματισμού για το τι είναι δημοκρατία και κατά πόσον αυτή διαφέρει από τη θλιβερή σημερινή κατάντια της «αντιπροσωπευτικής» δημοκρατίας.
Το πλειοψηφικό σύστημα (ΗΠΑ, Γαλλία) εκβιάζει την ψήφο των πολιτών προς ένα διπλό μονοκομματικό σύστημα με την αρχή της ψήφου στον «μικρότερο κακό». Εδώ οι βουλευτές γίνονται πελατειακοί παράγοντες με άμεση εξάρτηση από τα συμφέροντα που στηρίζουν την εκλογή (και επανεκλογή) τους.
Ομως, στην ιστορία των επαναστάσεων, αναδείχθηκε και ένα άλλο μοντέλο πλειοψηφικού με συμμετοχή της βάσης και ανακλητότητα.
Στη Γαλλική Επανάσταση κεντρικό ρόλο στο πολιτικό σύστημα είχαν οι συνελεύσεις βάσης των τμημάτων. Οι αντιπρόσωποι εξέλεγαν τον βουλευτή σε κάθε περιφέρεια ο οποίος όμως ήταν ανακλητός και όφειλε να σέβεται τα ψηφίσματα των λαϊκών συνελεύσεων. Αυτή η ανακλητότητα ήταν η βασική διαδικασία που επέτρεψε το βάθεμα και τη ριζοσπαστικοποίηση της επανάστασης. Αντίστοιχα συστήματα αναπτύχθηκαν και σε άλλες επαναστάσεις όπου η ανακλητότητα ήταν βασικό στοιχείο προστασίας της λαϊκής βούλησης.
Ολες όμως αυτές οι εκλογικές διαδικασίες αναδεικνύουν τους υποτιθέμενους καλύτερους «δικηγόρους του λαού» που έχουν εκτός των άλλων και το μέλημα μιας επαγγελματικής πολιτικής καριέρας και αποτελούν μια αιρετή αριστοκρατία που διοικεί «αντί για μας».
Στην αρχαία Αθήνα είχε αναπτυχθεί μια τελείως διαφορετική φιλοσοφία για τη Βουλή, τα δικαστήρια και τα περισσότερα αξιώματα, δηλαδή η επιλογή διά κλήρου ενός «σαν εμάς».
Κατά τη δημοκρατική ιδεολογία της εποχής η εκλογή ήταν μια παραχώρηση στην αριστοκρατική ιδεολογία (οι στρατηγοί έβγαιναν με εκλογές). Σημαντικά «υπολείμματα» αυτής της δημοκρατικής άποψης είναι οι ένορκοι στα ποινικά δικαστήρια.
Πολλοί μπερδεύουν αυτό το σύστημα με τις δημοσκοπήσεις, οι οποίες όμως βασίζονται σε τελείως διαφορετική διαδικασία. Στη δημοσκόπηση μετράμε την πρώτη αντίδραση του περαστικού σε ένα θέμα που γνωρίζει επιφανειακά από τα ΜΜΕ και αντιδρά με τις προκαταλήψεις του.
Ομως στη Βουλή της αρχαίας Αθήνας, όπως και στα σύγχρονα δικαστήρια, ο κληρωτός αναγκάζεται να ακούσει όλες τις αντικρουόμενες απόψεις και επιχειρήματα προτού ψηφίσει.
Μια νέου τύπου δημοκρατία θα μπορούσε να συνδυάσει σε ένα μεικτό σύστημα (σε μία Βουλή ή σε δύο) τόσο την αντιπροσώπευση από τους «αντί για μας» όσο και από τους «σαν εμάς», με δυνατότητα μερικής έστω ανακλητότητας.
Τέλος όμως μια πραγματική δημοκρατία είναι αδιανόητη αν οι στρατηγικές και κεντρικές αποφάσεις δεν παίρνονται κατευθείαν από μας, είτε με συχνά δημοψηφίσματα είτε με ψηφίσματα λαϊκών συνελεύσεων.
Ενα σημαντικό μέρος της νομοθετικής εξουσίας πρέπει να είναι κατευθείαν στα χέρια του λαού δηλαδή σε μας και όχι μόνο στους «αντί για μας» ή τους «σαν εμάς». Κατά την άποψή μου, η Αριστερά έχει καθήκον να ξεπεράσει τις παλιές της αναφορές, τόσο στους κομματικούς μηχανισμούς όσο στο όραμά της για την κοινωνία.
Η αναγκαιότητα μιας πρωτοπορίας δεν σημαίνει την αντικατάσταση του λαού από τους αριστερότερους και καλύτερους εκφραστές του.
Μην ξεχνάμε ότι η «αριστεροκρατία» μπορεί εύκολα να εκφυλιστεί σε αριστοκρατία, και η τραγική ιστορία του εικοστού αιώνα δεν μας επιτρέπει να επαναλάβουμε τα ίδια λάθη.
Είναι καιρός να κινητοποιήσουμε τη φαντασία, την εφευρετικότητα, την ιστορική εμπειρία για να αναπτύξουμε δομές μεικτής δημοκρατίας συνθέτοντας το «εμείς» το «αντί για μας» και το «σαν εμάς» σε ένα σύστημα που να συνδυάζει αποτελεσματικότητα και λαϊκή κυριαρχία.
Η επαναστατική κοινωνική δημοκρατία στην εποχή μας, με την οικονομική και πολιτική κρίση, με τους κινδύνους οικολογικής καταστροφής, με τις τεράστιες και αυξανόμενες ανισότητες, είναι το μόνο όραμα που μπορεί να εμποδίσει την επερχόμενη βαρβαρότητα.
* Επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γαλλίας (Paris VII)
ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΡΥΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΣΥΡΙΖΑ
Στη νότια Ευρώπη, η εφαρμογή των μνημονίων από κυβερνήσεις που είχαν εκλεγεί με άλλες υποσχέσεις και προγράμματα έπληξε ανεπανόρθωτα την αξιοπιστία των ίδιων των δομών της «κοινοβουλευτικής δημοκρατίας», ενώ η υπέρβασή τους έγινε κεντρικό σύνθημα των «αγανακτισμένων» και των πλατειών.Μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης, όπου υπήρχαν πολλά στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, επιβλήθηκε η άποψη ότι στα μεγάλα σύγχρονα κράτη (αντίθετα με τις πόλεις-κράτη της αρχαιότητας) η μόνη δυνατή μορφή δημοκρατίας είναι η αντιπροσωπευτική, δηλαδή η εκλογή σε τακτά χρονικά διαστήματα κάποιων «δικηγόρων του λαού» που θα κυβερνούν δίχως κανέναν έλεγχο από τα «κάτω» αλλά με συνεχή έλεγχο συμφερόντων που χρηματοδότησαν την εκλογή τους.
Την περίοδο που ακολούθησε τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου η ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους και η μερική έστω συμμετοχή κρατικού σχεδιασμού στην οικονομία βοήθησαν στη νομιμοποίηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στα μάτια του λαού.
Ο νεοφιλελευθερισμός και ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός συρρίκνωσαν το κοινωνικό κράτος και τα δικαιώματα των εργαζομένων, με αποτέλεσμα να χαθεί η όποια νομιμοποίηση, ενώ η εκλογή της μιας ή της άλλης νεοφιλελεύθερης συμμαχίας έπαψε να έχει σημασία.
Τέλος, η εκβιαστική εφαρμογή των μνημονίων και η προθυμία των κυβερνώντων να υποταχθούν, έκανε ώριμο και επείγον το αίτημα της «πραγματικής δημοκρατίας» όπου δεν θα ήταν δυνατόν να γίνουν μνημονιακά πραξικοπήματα. Οχι δηλαδή μόνο το πώς να κυβερνήσουν δημοκρατικότερα κόμματα, αλλά πώς να αλλάξουμε τις ίδιες τις δομές της δημοκρατίας.
Οπως μας έδειξε η πρόσφατη εμπειρία, φτάνει να σχηματιστεί μια συμμαχία 151 βουλευτών για να μπορούν να περάσουν νομότυπα τα πιο αντιλαϊκά μέτρα. Σε ένα σύστημα με λαϊκά δημοψηφίσματα όπως π.χ. της Ελβετίας, θα ήταν αδύνατον να περάσουν τα μνημόνια (τουλάχιστον αν δεν πειστεί η πλειοψηφία του λαού).
Είναι λοιπόν επείγον και απαραίτητο να ανοίξει η συζήτηση για τις πολιτικές δομές και το περιεχόμενο της δημοκρατίας τόσο στη χώρα όσο και στα κόμματα και τα συνδικάτα. Οι απογοητευτική σημερινή εικόνα των «δικηγόρων του λαού» μάς κάνει να σκεφτούμε και να εμπνευστούμε μια εναλλακτική λύση, από την αρχαιότητα και από τις δημοκρατικές δομές στις επαναστατικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας.
Ενα πάγιο αίτημα της «δημοκρατικής» Αριστεράς ήταν η απλή αναλογική. Σήμερα πιστεύω ότι αυτό το αίτημα είναι και ανελλιπές και επικίνδυνο.
Σίγουρα η απλή αναλογική είναι δικαιότερη από την ενισχυμένη ή το πλειοψηφικό, αλλά το αξεπέραστο μειονέκτημά της είναι ότι κάνει αδύνατη την ανάκληση από τον λαό ενός βουλευτή, δίνοντας τεράστια εξουσία στις κομματικές ηγεσίες. Αυτό το σύστημα επιτρέπει μεν την εκπροσώπηση όλων των κομμάτων αλλά παρέχει και ενδεχόμενο ρόλο εκβιαστή σε κάποιο μικρό τυχοδιωκτικό κόμμα που είναι έτοιμο να αλλάξει συμμαχίες (δίχως βέβαια να ρωτήσει τους ψηφοφόρους του). Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στα κόμματα και στα συνδικάτα, όπου οι αρχηγοί τάσεων μπορούν να επιβάλουν αποφάσεις αντίθετες από τις θελήσεις των υποστηρικτών τους.
Η εμμονή στην απλή αναλογική παντού και πάντα δείχνει ένα τεράστιο έλλειμμα προβληματισμού για το τι είναι δημοκρατία και κατά πόσον αυτή διαφέρει από τη θλιβερή σημερινή κατάντια της «αντιπροσωπευτικής» δημοκρατίας.
Το πλειοψηφικό σύστημα (ΗΠΑ, Γαλλία) εκβιάζει την ψήφο των πολιτών προς ένα διπλό μονοκομματικό σύστημα με την αρχή της ψήφου στον «μικρότερο κακό». Εδώ οι βουλευτές γίνονται πελατειακοί παράγοντες με άμεση εξάρτηση από τα συμφέροντα που στηρίζουν την εκλογή (και επανεκλογή) τους.
Ομως, στην ιστορία των επαναστάσεων, αναδείχθηκε και ένα άλλο μοντέλο πλειοψηφικού με συμμετοχή της βάσης και ανακλητότητα.
Στη Γαλλική Επανάσταση κεντρικό ρόλο στο πολιτικό σύστημα είχαν οι συνελεύσεις βάσης των τμημάτων. Οι αντιπρόσωποι εξέλεγαν τον βουλευτή σε κάθε περιφέρεια ο οποίος όμως ήταν ανακλητός και όφειλε να σέβεται τα ψηφίσματα των λαϊκών συνελεύσεων. Αυτή η ανακλητότητα ήταν η βασική διαδικασία που επέτρεψε το βάθεμα και τη ριζοσπαστικοποίηση της επανάστασης. Αντίστοιχα συστήματα αναπτύχθηκαν και σε άλλες επαναστάσεις όπου η ανακλητότητα ήταν βασικό στοιχείο προστασίας της λαϊκής βούλησης.
Ολες όμως αυτές οι εκλογικές διαδικασίες αναδεικνύουν τους υποτιθέμενους καλύτερους «δικηγόρους του λαού» που έχουν εκτός των άλλων και το μέλημα μιας επαγγελματικής πολιτικής καριέρας και αποτελούν μια αιρετή αριστοκρατία που διοικεί «αντί για μας».
Στην αρχαία Αθήνα είχε αναπτυχθεί μια τελείως διαφορετική φιλοσοφία για τη Βουλή, τα δικαστήρια και τα περισσότερα αξιώματα, δηλαδή η επιλογή διά κλήρου ενός «σαν εμάς».
Κατά τη δημοκρατική ιδεολογία της εποχής η εκλογή ήταν μια παραχώρηση στην αριστοκρατική ιδεολογία (οι στρατηγοί έβγαιναν με εκλογές). Σημαντικά «υπολείμματα» αυτής της δημοκρατικής άποψης είναι οι ένορκοι στα ποινικά δικαστήρια.
Πολλοί μπερδεύουν αυτό το σύστημα με τις δημοσκοπήσεις, οι οποίες όμως βασίζονται σε τελείως διαφορετική διαδικασία. Στη δημοσκόπηση μετράμε την πρώτη αντίδραση του περαστικού σε ένα θέμα που γνωρίζει επιφανειακά από τα ΜΜΕ και αντιδρά με τις προκαταλήψεις του.
Ομως στη Βουλή της αρχαίας Αθήνας, όπως και στα σύγχρονα δικαστήρια, ο κληρωτός αναγκάζεται να ακούσει όλες τις αντικρουόμενες απόψεις και επιχειρήματα προτού ψηφίσει.
Μια νέου τύπου δημοκρατία θα μπορούσε να συνδυάσει σε ένα μεικτό σύστημα (σε μία Βουλή ή σε δύο) τόσο την αντιπροσώπευση από τους «αντί για μας» όσο και από τους «σαν εμάς», με δυνατότητα μερικής έστω ανακλητότητας.
Τέλος όμως μια πραγματική δημοκρατία είναι αδιανόητη αν οι στρατηγικές και κεντρικές αποφάσεις δεν παίρνονται κατευθείαν από μας, είτε με συχνά δημοψηφίσματα είτε με ψηφίσματα λαϊκών συνελεύσεων.
Ενα σημαντικό μέρος της νομοθετικής εξουσίας πρέπει να είναι κατευθείαν στα χέρια του λαού δηλαδή σε μας και όχι μόνο στους «αντί για μας» ή τους «σαν εμάς». Κατά την άποψή μου, η Αριστερά έχει καθήκον να ξεπεράσει τις παλιές της αναφορές, τόσο στους κομματικούς μηχανισμούς όσο στο όραμά της για την κοινωνία.
Η αναγκαιότητα μιας πρωτοπορίας δεν σημαίνει την αντικατάσταση του λαού από τους αριστερότερους και καλύτερους εκφραστές του.
Μην ξεχνάμε ότι η «αριστεροκρατία» μπορεί εύκολα να εκφυλιστεί σε αριστοκρατία, και η τραγική ιστορία του εικοστού αιώνα δεν μας επιτρέπει να επαναλάβουμε τα ίδια λάθη.
Είναι καιρός να κινητοποιήσουμε τη φαντασία, την εφευρετικότητα, την ιστορική εμπειρία για να αναπτύξουμε δομές μεικτής δημοκρατίας συνθέτοντας το «εμείς» το «αντί για μας» και το «σαν εμάς» σε ένα σύστημα που να συνδυάζει αποτελεσματικότητα και λαϊκή κυριαρχία.
Η επαναστατική κοινωνική δημοκρατία στην εποχή μας, με την οικονομική και πολιτική κρίση, με τους κινδύνους οικολογικής καταστροφής, με τις τεράστιες και αυξανόμενες ανισότητες, είναι το μόνο όραμα που μπορεί να εμποδίσει την επερχόμενη βαρβαρότητα.
* Επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γαλλίας (Paris VII)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου