Αριστερή μελαγχολία και ιστορική αναγκαιότητα...

του Κωστα Δουζινα, απο τα Ενθεματα...

Η επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στο Λονδίνο είχε ιστορικό χαρακτήρα. Εξακόσιοι άνθρωποι, οι περισσότεροι ξένοι, παρευρέθηκαν στη συγκέντρωση που οργάνωσε ο ΣΥΡΙΖΑ Λονδίνου στις 15 Μαρτίου. Ο ενθουσιασμός, η πανηγυρική ατμόσφαιρα και η προσδοκία κυριαρχούσαν. Είχα να βρεθώ σε τέτοια συγκέντρωση από τη δεκαετία του ’70, μου είπε άγγλος φίλος.  Πολλοί, στο τέλος της ομιλίας αλλά και στις άλλες συναντήσεις, συνέχαιραν τον Τσίπρα και ζητούσαν διευκρινίσεις και συμβουλές για το πώς μπορεί να επαναληφτεί σε άλλες χώρες το «θαύμα του ΣΥΡΙΖΑ».

Για κάποιον που δεν ζει στην Ελλάδα, οι επιτυχίες της ελληνικής Αριστεράς είναι άνευ προηγούμενου, περισσότερες από αυτές οποιουδήποτε άλλου ευρωπαϊκού λαού που αντιστέκεται τα μέτρα λιτότητας. Πριν λίγες μέρες, μια έκκληση του Κεν Λοουτς και άλλων γνωστών προσωπικοτήτων, στην Guardian, για τη δημιουργία ενός νέου αριστερού κόμματος στη Βρετανία, χρησιμοποιεί τον ΣΥΡΙΖΑ ως μοντέλο για την ευρωπαϊκή Αριστερά. Έχουν δίκιο. Οι επιτυχίες του ΣΥΡΙΖΑ  δημιουργούν τη βάση για μια μεγάλη ανατροπή που θα ανασχέσει την καταστροφή του κοινωνικού δεσμού, αποτελώντας αφετηρία για μια νέα Ελλάδα. Ο ελληνικός λαός υιοθέτησε τον ΣΥΡΙΖΑ ως το υποκείμενο της ριζικής αλλαγής φέρνοντας το σύστημα εξουσίας των τελευταίων σαράντα χρονών στο χείλος του γκρεμού. Πώς έγινε αυτό;

Ο έρωτας και η επανάσταση έρχονται απρόσκλητοι, σε κτυπάν κατακούτελα, λεν οι Γάλλοι. Μετά το χτύπημα, τίποτα δεν είναι το ίδιο. Το μεγάλο καθήκον του «ερωτευμένου επαναστάτη» είναι να διατηρήσει τον αρχικό ενθουσιασμό. Στην κλασική φιλοσοφία της Ιστορίας,  πρώτα δημιουργείται η αναγκαιότητα αλλαγής  στο κοινωνικό είναι και αργότερα εκφράζεται από την κοινωνική συνείδηση. Στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στα δυο, το παλιό καθεστώς ζει σε μια γκρίζα ζώνη μεταξύ του συμβολικού και του φυσικού του θανάτου.  Εδώ ακριβώς βρισκόμαστε. Πολλές φορές στην Ιστορία, βέβαια, η άμυνα του παλιού, των κυρίαρχων πολιτικών και οικονομικών ελίτ που αντιλαμβάνοντα το τέλος τους, έχει καθυστερήσει ή και ματαιώσει την ολοκλήρωση της ιστορικής αναγκαιότητας. Στον μετά την μεταφυσική κόσμο μας, η αναγκαιότητα επιβεβαιώνεται αναδρομικά. Το ιστορικό συμβάν δημιουργεί το ίδιο την προϊστορία του, που αδήριτα θα οδηγήσει στην πραγμάτωση του. Η μελλοντική αλλαγή φτιάχνει την ιστορική πορεία του σήμερα. Είμαστε σήμερα συστατικά του μέλλοντος που θα αλλάξει το παρόν μας.

Αυτά σκέφτομαι κάθε φορά που φίλοι από την Ελλάδα μου λένε  ότι ο κόσμος πήγε σπίτι του, οι αντιστάσεις δεν προχωρούν. Αυτά άκουγα, θυμάμαι, και την άνοιξη του 2011. Μετά από 12 γενικές απεργίες, και πολλές διαδηλώσεις, η κυβέρνηση είχε περάσει τα μνημονικά μέτρα. Και μετά ήλθε, σαν θαύμα, το Σύνταγμα, αλλάζοντας το σκηνικό τακτικίστικων κινήσεων και χορογραφημένων αντιπαρατάξεων. Οι «πλατείες» ήταν βασικός λόγος της  εκλογικής επιτυχίας της Αριστεράς. Ο ΣΥΡΙΖΑ υιοθετήθηκε από το πλήθος του 2011, που έγινε κυρίαρχος λαός το 2012 και ψήφισε αριστερά.  Οι βιαστικοί πίστεψαν ότι η συνολική αλλαγή ήταν πια ζήτημα μηνών. Αλλά στο παρόν μεσοδιάστημα βρίσκεται η διαφορά μεταξύ ιστορικής αναγκαιότητας και καθημερινής πολιτικής πρακτικής.

Γιατί λοιπόν περιορίστηκαν οι αντιστάσεις; Ο Ζακ Λακάν έλεγε ότι για να κάνεις ψυχανάλυση πρέπει να είσαι τόσο απελπισμένος που θα περιόριζες και το φαγητό σου ακόμη για να βρεις χρήματα για την ανάλυση. Έτσι είναι και η αντίσταση. Αντίσταση στην εξουσία υπάρχει παντού και πάντα. Γίνεται όμως φανερή όταν η συλλογικότητα λέει «αρκετά», «ως εδώ και μη παρέκει». Αυτό συνέβη το 2011. Η αντίσταση είναι νόμος της ύπαρξης, εμμενής αντι-δύναμη στη δύναμη της εξουσίας. Όπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίσταση, ένα μείγμα αντίδρασης και δράσης, άρνησης και κατάφασης. Οι  αντιστάσεις είναι τοπικές, συγκεκριμένες, μέσα και απέναντι στην εξουσία. Αποδομούν το οπλοστάσιο, τους θεσμούς και τα ιδεολογήματα της εξουσίας και χρησιμοποιούν τα υλικά για να τα ξανακτίσουν διαφορετικούς κόσμους. Απέναντι στην πείνα, η αντίσταση δημιουργεί κινήματα αλληλεγγύης, απέναντι στην ανεργία φτιάχνει αυτοδιοικούμενες επιχειρήσεις, απέναντι στην άγνοια και το ψέμα δημιουργεί εναλλακτικές εστίες γνώσης, απέναντι στο έλλειμμα δημοκρατίας αμεσοδημοκρατικους θεσμούς. Η αντίσταση, επομένως, δεν εφαρμόζει απλώς αξίες και αρχές ούτε έχει προβλέψιμο σημείο έκρηξης. Αντίθετα, η αίσθηση δικαιοσύνης και ισότητας διατηρούνται ή χάνονται ανάλογα με την ένταση και έκταση της αντίστασης. Αλλά και ο κατάλληλος χρόνος, ο αριστοτελικός «καιρός» της συμπύκνωσης των δράσεων και της αντιστασιακής έκρηξης εξαρτάται από τις συγκεκριμένες συνθήκες. Όπως έλεγε ο Χέγκελ, το ιστορικό γεγονός επαναλαμβάνεται· και μόνο η δεύτερή του έλευση φέρνει τη ριζική αλλαγή. Θα λέγαμε λοιπόν ότι μια συμπύκνωση των επιμέρους αντιστάσεων, ένα «δεύτερο Σύνταγμα», θα επιβεβαιώσει την ιστορική αναγκαιότητα της αλλαγής. Αλλά αυτή είναι η αναγκαιότητα ταυ ενδεχόμενου, που το μέλλον θα μετατρέψει αναδρομικά σε πραγματικότητα.

Μετά τις εκλογές του 2012, οι βασικοί παράμετροι του συσχετισμού εξουσίας άλλαξαν. Βρισκόμαστε σε ένα νέο πολιτικό πλατό, μια προσωρινά σταθερή κοιλάδα. Είμαστε στην κατάσταση πριν τις 25 Μάη 2011, αλλά σε ψηλότερο οροπέδιο. Γιατί όμως βρίσκονται οι αντιστάσεις σε ύφεση; Η πιο συνηθισμένη ερμηνεία εκτιμά ότι ο κόσμος δεν είναι αρκετά συνειδητοποιημένος, κουράστηκε, έχει αποδεχθεί τον κυβερνητικό εκφοβισμό και προπαγάνδα, ενδιαφέρεται μόνο για το ατομικό του συμφέρον. Αυτή η βιαστική προσέγγιση θυμίζει εκείνο που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ονόμαζε «αριστερή μελαγχολία». Χαρακτηρίζει τον επαναστάτη που, προσκολλημένος στην παλιά του θεωρία και ιδεώδες –ακόμη και στην αποτυχία του ιδεώδους αυτού–, δεν στρέφεται στη δυνατότητα να παρέμβει στην τρέχουσα πολιτική πρακτική αλλάζοντας τον κόσμο. Είναι μια μετεξέλιξη της αριστερής πίστης στην ιστορική νομοτέλεια που δυναμώνει όσο οι προβλέψεις της αποτυχαίνουν.  Έχουμε βέβαια πολλούς λόγους να πενθούμε: χάσαμε το ενιαίο κίνημα, την ενιαία εργατική τάξη, την κοινή μαρξιστική ανάλυση. Και, αντί να σκεφτούμε το νέο κίνημα και κόμμα, με νέα θεώρηση και πρακτική, η προσκόλληση στο χαμένο αντικείμενο του πόθου δεν επιτρέπει να το εγκαταλείψουμε. Έτσι, η αδυναμία της μελαγχολικής Αριστεράς να αλλάξει αμέσως τα πράγματα οδηγεί αδήριτα στο απάνεμο λιμάνι της ιδεολογικής καθαρότητας. Ιστορικά, όλοι οι δογματισμοί και οι φανατισμοί, θρησκευτικοί, ιδεολογικοί, εθνικοί, είναι απόρροια ήττας. Εμφανίζονται όταν  μια γενικά αποδεκτή πίστη γίνεται αντικείμενο κριτικής και υποχωρεί. Ο δογματισμός είναι καταρχάς αμυντικός, αλλά γρήγορα οδηγείται στον «ναρκισσισμό των μικρών διαφορών»: «Η θεωρία είναι σωστή αλλά ο κόσμος δεν καταλαβαίνει», παραπονιέται ο μελαγχολικός, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα: και παράδοξα: «Αν η πολιτική μας γίνει πιο μαξιμαλιστική ο κόσμος θα ακολουθήσει».

Πρέπει λοιπόν η Αριστερά να διδαχθεί από τις αντιστάσεις που άλλαξαν το πολιτικό σκηνικό, αν δεν θέλει να παραμείνει στη θέση του μόνιμα πενθούντος αυτό που θα μπορούσε να έχει γίνει. Η δυναμική, η ενέργεια και η κοινωνική μνήμη των πλατειών αποτελούν σοβαρή παρακαταθήκη για το μέλλον. Μπορεί όμως η συντακτική δύναμη που πρωτοεμφανίστηκε εκεί  να γίνει μόνιμη; Η δημόσια συνεύρεση του πλήθους με κοινή πολιτική επιθυμία ήταν το «καινό δαιμόνιο» των πλατειών. Το πλήθος μετατράπηκε σε δύναμη αλλαγής και μετέφερε τη «δημόσια σφαίρα» από τα μεταφυσικά σχήματα του Χάμπερμας και των δημοσκοπήσεων στη φυσική συνύπαρξη σωμάτων και ιδιαιτεροτήτων. Μπορεί να θεσμοποιηθεί αυτή η ενέργεια; Φοβάμαι ότι διαδηλώσεις, απεργίες και κομματικές συναθροίσεις δεν αρκούν. Αυτές οι συνηθισμένες στρατηγικές έβρισκαν πάντα μια «οροφή», που ανέκοπτε την πορεία της Αριστεράς. Συνεργασίες και δικτυώσεις, αλληλεγγύη και μοίρασμα γνώσεων και δεξιοτήτων, δημόσια συζήτηση και δράση είναι το καινούργιο που φέρνει η εποχή των εξεγέρσεων. Αν οι πλατείες άδειασαν, πρέπει να τις ξαναγεμίσουμε, με εικονικές πλατείες, κλαδικές και τοπικές συνελεύσεις, πολιτικές δικτυώσεις και πολιτιστικές επαναστάσεις. Οι γνώσεις και δεξιότητες του πλήθους βρίσκουν συνεχώς νέους τρόπους συνεργασίας και δικτύωσης, νέες ιδέες για ζωή. Το κοινωνικό ήθος της οριζοντιότητας δημιουργείται βέβαια από κάτω. Η Αριστερά το αγκαλιάζει και βοηθά να διαχυθεί παντού, διατηρώντας τη δημοκρατική αυτοδιοίκηση της πλατείας.

Η δεύτερη κληρονομιά και μνήμη των πλατειών είναι η αισθητική της πράξης. Ο γραμμικός χρόνος της δουλειάς αντικαταστάθηκε από την τελεολογική διάσταση της δημιουργίας. Οι δικτυώσεις, δεξιότητες και συνεργασίες που μαθαίνουμε για τη δουλειά μας έγιναν πολιτικά εργαλεία, ενάντια στις αρχές της πειθαρχίας, της κάθετης οργάνωσης και  της αυταρχικής διοίκησης του μεταφορντικού καπιταλισμού. Η πράξη συνιστά υποκείμενα, η συλλογική πράξη αλλάζει τον κόσμο. Πώς όμως θα διατηρηθεί αυτή μετά το άδειασμα των πλατειών; Σήμερα, η κριτική της ιδεολογίας δεν αρκεί. Χρειάζεται οι συμπεριφορές να αποδεσμευτούν από το εξατομικευτικό κύκλωμα επιθυμίας-ικανοποίησης-ματαίωσης. Το πολιτικό βάπτισμα της πλατείας ξεκίνησε διαδικασίες απο-υποκειμενικοποίησης και παραγωγής νέων υποκειμενικοτήτων. Ο τρόπος ζωής που μάθαμε στις πλατείες πρέπει, από προσωρινό διάλειμμα, να γίνει μόνιμη πρακτική και συνείδηση.

Το αριστερό κόμμα πρέπει λοιπόν να έχει εύπλαστη φύση, εναλλασσόμενο κέντρο, πορώδεις παρυφές που επιτρέπουν τη συνεργασία με τα κοινωνικά δίκτυα. Πρέπει να είναι εργαστήριο πειραματισμού για δομές, ιδέες, θεσμούς. Αν η ιστορική αναγκαιότητα οδηγεί το παλιό καθεστώς στο τέλος του, το ίδιο ισχύει και για τα παραδοσιακά κομματικά μοντέλα. Χρειαζόμαστε ένα κόμμα «νέου τύπου» που συνομιλεί και συνεργάζεται με τη «γενική διάνοια» του ύστερου καπιταλισμού.

Για να πετύχει η Αριστερά, πρέπει να αφήσει τη μελαγχολία των προκάτ συνταγών και λύσεων, την ασφάλεια του κομματικού πρωτόκολλου και επετηρίδας. Είμαστε το μέλλο,ν αλλά δεν έχουμε καμιά εγγύηση γι’ αυτό. Θάρρος, φαντασία και πειραματισμός είναι τα προτάγματα της ιδέας του κομμουνισμού σήμερα. Η Ευρώπη και η  ευρωπαϊκή Αριστερά παίζονται στην Ελλάδα.

Ο Κώστας Δουζίνας είναι  διευθυντής του Birkbeck Institute for the Humanities, London University. Από τις εκδόσεις νήσος κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ριζοσπαστική πολιτική και νομική φιλοσοφία» (μετ. Μιχάλης Λαλιώτης).

Εικονα: Έργο της Κατερίνας Δροσοπούλου, από την πρώτη ατομική της έκθεση ζωγραφικής, που εγκαινιάζεται την
Πέμπτη 11 Απριλίου στις 19.30 στην αίθουσα «ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ» (Ηροδότου 5, Κολωνάκι) και θα διαρκέσει μέχρ τις 18 Μαΐου