ΑΝΤΙΚΛΙΜΑΚΑ
Στο βιβλίο του Ιστορίες από δω κι από κει (μτφ. Αχ. Κυριακίδης, εκδ. Opera), ο Χιλιανός συγγραφέας Λουίς Σεπούλβεδα, μιλώντας για τη χούντα του Πινοτσέτ ή την Καθολική Εκκλησία, λέει για τον εαυτό του: «Εγώ είμαι τέκνο του Κόμη Μόντε-Κρίστο και έμβλημά μου είναι: “Ούτε λήθη ούτε συγγνώμη”». Σήμερα, μέσα στα ερείπια της κοινωνίας, γίνεται όλο και περισσότερο φανερό ότι η λήθη αποτελεί βασικό όπλο στα χέρια των κυρίαρχων, ότι το παρελθόν και η μνήμη είναι βασικός εχθρός τους. Όπως όμως λέει μια σοφή κουβανέζικη παροιμία, «κανείς ποτέ δεν ξέρει το παρελθόν που τον περιμένει».
Στο τελευταίο του βιβλίο, Αποκάλυψη, Ουτοπία, Ιστορία (εκδ. Πόλις), ο Αντώνης Λιάκος θυμάται τον Φώκνερ («Το παρελθόν δεν πεθαίνει. Δεν είναι καν παρελθόν»), για να αναφερθεί παρακάτω στις επιτροπές «αλήθειας και συμφιλίωσης» που δημιουργήθηκαν σε χώρες που βγήκαν από δικτατορίες, απαρτχάιντ κ.λπ. Σε μεγάλο βαθμό, αυτή η «συμφιλίωση» προαπαιτούσε και συνεπαγόταν τη λήθη για όσα είχαν συμβεί εκείνα τα μαύρα χρόνια: ας τα ανακαλέσουμε στη μνήμη, ας τα δημοσιοποιήσουμε, αλλά μετά ας τα ξεχάσουμε για πάντα. Η λήθη ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση της ατιμωρησίας, που προσπάθησαν να επιβάλουν παντού οι δικτάτορες. Γι’ αυτό, μόνο ανακούφιση υπήρξε στις χώρες όπου τελικά έσπασαν αυτοί οι νόμοι της «συμφιλίωσης» και τελικά παραπέμφθηκαν σε δίκη δικτάτορες και βασανιστές (π.χ. Αργεντινή, Γουατεμάλα).
Ωστόσο, όσο κι αν η τιμωρία βοηθάει στο αίσθημα της κάθαρσης, ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη πάει πέρα από την τιμωρία και την ατιμωρησία· η τιμωρία δεν συνεπάγεται αναγκαστικά τη συγγνώμη, δεν σημαίνει –τελικά– λήθη. Δύο ιστορίες, διαφορετικές μεταξύ τους: Η πρώτη: κυκλοφόρησε πρόσφατα το νέο βιβλίο του αργεντίνου ποιητή Χουάν Χέλμαν, με τίτλο Σήμερα, που άρχισε να το γράφει –ως κιβωτό μνήμης, ίσως– όταν ανακοινώθηκε η απόφαση του δικαστηρίου για τους αυτουργούς της δολοφονίας του γιου του. Τον Μάρτιο του 2011, δικαστήριο της Αργεντινής καταδίκασε από 20 χρόνια έως ισόβια έναν πρώην στρατηγό και τρεις πολίτες πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών του στρατού για τα βασανιστήρια και τις δολοφονίες στο παράνομο κέντρο κράτησης Αουτομοτόρες Ορλέτι, την εποχή της χούντας. Ο εικοσάχρονος γιος του Χέλμαν, Μαρσέλο, απήχθη μαζί με τη δεκαεννιάχρονη αδελφή του και τη σύζυγό του Μαρία Κλαούντια, τον Αύγουστο του 1976. Ο Μαρσέλο βασανίστηκε και εκτελέστηκε με μια σφαίρα στον αυχένα, κάποια στιγμή τον Οκτώβριο του 1976. Το πτώμα του τοποθετήθηκε σε ένα άδειο βαρέλι πετρελαίου, που το γέμισαν τσιμέντο και το έριξαν στον ποταμό Ρίο ντε λα Πλάτα· βρέθηκε τελικά στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Η Μαρία Κλαούντια, όταν την απήγαγαν, ήταν 19 ετών και οκτώ μηνών έγκυος. Μεταφέρθηκε στην Ουρουγουάη (που εκείνη την εποχή είχε επίσης χούντα) όπου γέννησε. Τότε παρέδωσαν την κόρη της σε μια οικογένεια αστυνομικού, που δεν είχε παιδιά, ενώ η Μαρία Κλαούντια εκτέλεστηκε. Η σορός της δεν έχει βρεθεί.
