Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην καθημερινή ζωή των οικογενειών...

alterthess...

Της Δήμητρας Κογκίδου

Αναπόφευκτα το  κλίμα  της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα αντανακλάται  και μέσα στην οικογένεια, την επηρεάζει και τη  διαταράσσει και μάλιστα σε μια περίοδο κατά την οποία η  οικογένεια  μετασχηματίζεται και επαναπροσδιορίζεται διαρκώς σε ένα κόσμο σε μετάβαση. Η κρίση αυτή είναι πολύ πιο δύσκολα διαχειρήσιμη μέσα στις οικογένειες γιατί τα μέλη της   βρίσκονται αντιμέτωπα με μια  πραγματικότητα πολύπλοκη και πολυδιάστατη η οποία επιβάλλεται από έξω και δεν παράγεται ενδοοικογενειακά. Επιπλέον, πρόκειται για κρίση την οποία δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως σε όλες τις διαστάσεις της και έτσι αισθάνονται όλο και πιο ανήμπορα να ανταποκριθούν γενικότερα στις απαιτήσεις αυτών των αλλαγών.

Σχέδια “επιβίωσης” 

Παρά το γεγονός ότι οι αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης  πλήττουν περισσότερο τις οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερες ομάδες, όπως είναι οι γυναίκες και τα άτομα ή νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος –όπως είναι η πλειονότητα των νοικοκυριών με μόνες μητέρες -,οι περισσότερες οικογένειες αντιμετωπίζουν δυσκολίες, προσπαθούν να φτιάξουν σχέδια “επιβίωσης” και να βρουν ψύχραιμα τρόπους για να διαχειρισθούν τη κρίση, χωρίς όμως αυτό να είναι δυνατόν για όλες. 

Στην προσπάθεια να μην περικόψουν τα απαραίτητα, αλλάζουν συχνά τον τρόπο ζωής τους. Για παράδειγμα, ορισμένες οικογένειες που νοικιάζουν  κατοικία μετακομίζουν σε φτηνότερο σημείο ή σε κατοικία με χαμηλότερα έξοδα συντήρησης και κόστος ενοικίου ή επιστρέφουν στον τόπο καταγωγής τους μόνιμα. Δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που λόγω ανεργίας αναγκάστηκαν να πουλήσουν την κατοικία τους ή να υπάρχει κίνδυνος κατάσχεσής της.  «Είμαι 58 χρονών και είναι  η πρώτη φορά που μένω άνεργος. Το χειρότερο είναι ότι ήμουν υψηλόμισθος και έχω ανοιχτεί πολύ». «Απλώς  καλύπτουμε τα λειτουργικά μας έξοδα στην οικογένεια. Τίποτα περισσότερο. Μέχρι στιγμής δεν κάψαμε βασικά πράγματα, μόνον δύο εξωσχολικές δραστηριότητες των παιδιών». 

Επίσης, συνήθης επιλογή για τον περιορισμό  εξόδων στην οικογένεια είναι η αναγκαστική παραμονή στο σπίτι και η εξεύρεση  εναλλακτικών διεξόδων για τον ελεύθερο χρόνο. «Προσπαθούμε να ξεχάσουμε αυτά που ξέραμε».  «Επιβιώνω γιατί πάντα έβλεπα το ποτήρι μισογεμάτο. Τώρα που αναγκαστικά δουλεύω part –time έχω χρόνο να κάνω κάποια πράγματα που ήθελα. Να προσφέρω  εθελοντικά σε μια οργάνωση για παιδιά με αναπηρίες,  να ασχοληθώ λίγο περισσότερο με τα παιδιά μου, να αφοσιωθώ περισσότερο στις προσωπικές μου σχέσεις …». «Η κρίση ήταν ευκαιρία να αναζητήσουμε τρόπους διασκέδασης που δεν κοστίζουν, να ξαναανακαλύψουμε τις μαζώξεις σε σπίτια. ..να ξανασκεφτούμε τις καταναλωτικές μας συνήθειες που μας οδήγησαν εδώ, να  αποποιηθούμε τα «δήθεν»   εστιατόρια ή ότι δεν έχει ουσιαστική ποιότητα, την επίδειξη και τα φιρμάτα ρούχα». «Βγαίνω στην αγορά μόνον όταν έχω χρήματα και αποφασίζω από πριν πόσα θα διαθέσω….προσπαθώ να μην αγοράζω πράγματα που μπορώ να δανειστώ, όπως ρούχα των παιδιών από φίλες, ή να τα κάνω μόνη μου».  «Το βιοτικό μας επίπεδο έχει πέσει αλλά λέω ότι είμαστε τυχεροί που έχουμε ακόμα δουλειά…..Θέλω να είμαι συνεπής με τους λογαριασμούς, αλλά δεν μπορώ πάντοτε….» 

Είναι προφανές ότι η κρίση δημιουργεί περισσότερα υπερχρεωμένα νοικοκυριά που αδυνατούν να ανταποκριθούν σε βασικά έξοδα διαβίωσης και χρησιμοποιούν τον δανεισμό για να διατηρήσουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης. Όπως υπάρχουν και οικογένειες που η οικονομική κρίση άλλαξε άρδην την ήδη δύσκολη ζωή τους και τις οδήγησε  στις ουρές των συσσιτίων,  στα κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία,  στα κοινωνικά παντοπωλεία, στις τράπεζες ρουχισμού και σε άλλα δίκτυα και δομές αλληλεγγύης.

Από την οικονομική στην οικογενειακή κρίση η απόσταση δεν είναι μεγάλη. 

Η εργασία που αποτελούσε μια σταθερά για αρκετά άτομα, που έφερνε στην οικογένεια ασφάλεια και ικανοποίηση, δεν είναι πια τόσο δεδομένη. Ούτε η διαρκής κατανάλωση. Αυτή η μετάβαση  αποτελεί  μια κρίση που μπορεί να αποκαλύψει  προϋπάρχοντα προβλήματα  στην οικογένεια καθώς και να οδηγήσει σε συγκρούσεις, άγχος, αναστάτωση, αποξένωση και ενδεχομένως  σε επαναϊεράρχηση  αναγκών. «Το μόνο που ίσως καταφέρουμε να κερδίσουμε μέσα από την κρίση είναι να επαναπροσδιορίσουμε τις πραγματικές ανάγκες και αξίες μας και να εστιάσουμε στις σημαντικές πτυχές της ζωής μας». 

 Η έκβαση της μετάβασης εξαρτάται από την οργάνωση της οικογένειας και τον τρόπο που θα επαναπροσδιορίσει  τις ανάγκες, τις αξίες και τις πρακτικές της έτσι ώστε να εντάξει λειτουργικά τις αλλαγές που επιφέρει η οικονομική κρίση στην νέα της καθημερινότητα. Αυτό είναι το «καλό» σενάριο. Σύμφωνα, όμως  με δεδομένα άλλων κρατών, υπάρχει και άλλο σενάριο που άρχισε να διαφαίνεται ήδη και εδώ.  Η οικονομική κρίση μπορεί να δημιουργήσει  προβλήματα στις  οικογένειες, όπως αύξηση της βίας. πιθανότητα  χρήσης  ουσιών –νόμιμων ή μη - και άλλων μορφών εθισμού, όπως είναι τα τυχερά παιχνίδια, αλκοόλ και  ψυχοφάρμακα. «Ενώ τα πηγαίναμε καλά ως ζευγάρι, το γεγονός ότι δεν μπορούμε να διατηρήσουμε τον παλιό τρόπο ζωής μας έφερε θυμούς, εντάσεις, επιθετικότητα, ακόμα και βία…» Ειδικότερα, τα τυχερά παιχνίδια λειτουργούν ως μία φαντασιωσική επένδυση ή ελπίδα συσσώρευσης πλούτου, ιδιαίτερα για ανθρώπους που δεν βλέπουν άλλες διεξόδους στη ζωή τους. 

Πάντως η κρίση μπορεί να επηρεάσει τη σχέση  ζευγαριών που δεν στηρίζεται σε κάτι ουσιαστικό και στις οποίες κυριαρχεί μια  γενικότερη τάση κατανάλωσης και απόκτησης υλικών αγαθών.  Γενικότερα  δύσκολα  αντιμετωπίζουν τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης ζευγάρια  στα οποία προϋπήρχε έλλειμμα  επικοινωνίας, ένταση και  βία. 

Ανατροπές στις έμφυλες σχέσεις 

Η σχέση των ζευγαριών δοκιμάζεται στην εποχή της κρίσης καθώς συχνά η μείωση της οικονομικής δύναμης του άντρα ανατρέπει τα δεδομένα. Πολύ περισσότερο αν ταυτόχρονα υπάρχει οικονομική ισχυροποίηση της γυναίκας. Το «αν δεν δουλεύεις δεν αξίζεις» είναι ένα μήνυμα που έχει ιδιαίτερη σημασία για τους άνδρες καθώς παραδοσιακά είναι βασικό συστατικό της ανδρικής ταυτότητάς τους και συνδέεται με την αυτοεκτίμησή τους. Πολλοί άνδρες χάνοντας τη δουλειά τους ή μέρος του εισοδήματός τους νιώθουν  μειονεκτικά.  Πάντως οι γυναίκες και οι άντρες έχουν συνήθως διαφορετική σχέση με το χρήμα και μπορεί να δίνουν διαφορετικό νόημα στην κρίση. Οι γυναίκες συχνά σχετίζουν τα χρήματα περισσότερο με την ασφάλεια και την ικανότητα να φροντίζουν τα παιδιά και την οικογένειά τους απ’ ότι με την ταυτότητά τους. Φυσικά αυτές οι γενικεύσεις δεν μπορεί να ισχύουν  για όλες τις γυναίκες και όλους τους άνδρες.

Σίγουρα η οικονομική κρίση πλήττει σε μεγαλύτερο βαθμό  τις εργαζόμενες γυναίκες, οι οποίες όχι  μόνο απολύονται πρώτες σε περίοδο κρίσης ή υποαμείβονται, αλλά αυξάνονται και οι περιπτώσεις βίας και σεξουαλικής παρενόχλησης στην εργασία.  Η απώλεια της αμειβόμενης εργασίας,  η επισφάλεια ή η επιδείνωση των συνθηκών εργασίας και η γενική ρευστότητα πυροδοτούν  γενικότερους επαναπροσδιορισμούς των έμφυλων σχέσεων. «Είμαι μια από τις εργαζόμενες γυναίκες που μας έπληξε πρώτες η κρίση. Δεν φθάνει που έχασα τη δουλειά μου, νοιώθω ότι ανατρέπονται και όσα με κόπο κατάφερα  να κατακτήσω στη σχέση μου με τον άνδρα μου…Πίσω ξανά σε παλιούς ρόλους;.». Πάρα πολλές γυναίκες επιστρέφουν στο σπίτι, ή δεν έχουν καν την ευκαιρία να βγουν στην αγορά εργασίας και αυτό μπορεί να έχει επίδραση, τόσο στον καταμερισμό της οικιακής ευθύνης και της φροντίδας για την ανατροφή των παιδιών, όσο και στους ρόλους των φύλων. Ταυτόχρονα αυξάνει η φτώχεια των γυναικών και τις καθιστά εξαρτώμενες από τον άνδρα παραγωγό εισοδήματος στην οικογένεια (αν πρόκειται για διγονεϊκή οικογένεια  και αν ο άνδρας έχει δουλειά...). Γενικότερα, η οικονομική κρίση δημιουργεί σοβαρά προβλήματα σε θέματα που αφορούν στην ισότητα των δυο φύλων καθώς μειώνονται οι προϋπολογισμοί που διατίθενται για την υλοποίηση των πολιτικών ισότητας, υποβαθμίζονται, συρρικνώνονται ή καταργούνται αρκετές κοινωνικές υπηρεσίες και απειλείται ακόμα και η ποιοτική λειτουργία ορισμένων βασικών τομέων της καθημερινότητας που καλύπτουν κοινωνικές ανάγκες και υποδομές. 

Παράταση της παραμονής στο οικογενειακό νοικοκυριό για τα νεαρά άτομα

Πολλά νεαρά άτομα –που δεν μεταναστεύουν για εξεύρεση εργασίας- παρατείνουν την παραμονή τους στο οικογενειακό νοικοκυριό καθώς δεν βρίσκουν δουλειά και αναβάλλουν τη δημιουργία οικογένειας –και σε αυτό συνυπολογίστε ότι στην Ελλάδα τα νεαρά άτομα παρέμεναν πολύ περισσότερο στα οικογενειακά νοικοκυριά συγκριτικά με άλλες χώρες της Ευρώπης, «Τα παιδιά μας που είναι γύρω στα 30 είναι ακόμα στο πατρικό  και τα χαρτζιλικώνουμε εμείς. Ο μεγάλος απολύθηκε και η μικρή δεν βρίσκει δουλειά. με σπουδές και μεταπτυχιακά στο εξωτερικό.  Για δική τους οικογένεια, ούτε που να το σκέφτονται τώρα.. Είναι μέσα στο άγχος, στην κατάθλιψη και στο θυμό και δεν ξέρουν πώς να τα χειριστούν..»

Πολλές οικογενειακές διαδρομές ματαιώνονται

Χωρίς μέχρι στιγμής να έχουμε ερευνητικά δεδομένα στην Ελλάδα για να το τεκμηριώσουμε, υποθέτουμε από μαρτυρίες ότι  υπάρχουν πολλά ζευγάρια που δεν μπορούν να χωρίσουν μέσα στη δίνη της κρίσης –αν και το επιθυμούν – γιατί δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τα έξοδα δύο νοικοκυριών.  «Ήμασταν ουσιαστικά σε διάσταση και ένα βήμα πριν το διαζύγιο. Αναβάλλεται επ’ αόριστον. Πώς να αντιμετωπίσουμε τα έξοδα δύο νοικοκυριών; Είμαστε συνεχώς σε ένταση και σε συγκρούσεις και αυτό δεν είναι καλό για τα παιδιά στην τελική..». Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς η μεγάλη αλλαγή στην έννοια της οικογένειας είναι ότι όλο και περισσότερο αυξάνεται σήμερα η επιθυμία για διαμόρφωση της δικής μας ζωής έξω από δεσμευτικές παραδόσεις, διακανονισμούς και ιδανικά μοντέλα. Πολλές οικογενειακές διαδρομές ματαιώνονται ή διανύονται με διαφορετικό τρόπο λόγω της αβεβαιότητας που προκαλεί η κρίση και η αναζήτηση της «δικής μας ζωής» γίνεται όλο και πιο δύσκολη.

Στην περίπτωση χωρισμού/διαζυγίου ή στην περίπτωση των ανύπαντρων μητέρων, οι μόνες μητέρες δεν μπορούν να βασίζονται τόσο πολύ στην ευρύτερη οικογένεια  που παραδοσιακά στήριζε  καθώς δεν μπορεί πλέον να ανταποκριθεί στον ίδιο βαθμό  οικονομικά λόγω ανεργίας ή μείωσης των εισοδημάτων.  Το λεγόμενο άτυπο δίκτυο υποστήριξης που αναπλήρωνε μέχρι τώρα πολλά από τα κενά της κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα  αρχίζει να καταρρέει. Πάντως, η επιστροφή στην «πατρική» εστία είναι περισσότερο από παλιά μια αναγκαστική διαδρομή για αρκετές γυναίκες με παιδιά που χωρίζουν. «Πάω πίσω λοιπόν στη μαμά μου….» που τραγουδάει η Αρλέτα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι είναι επιθυμητή διαδρομή. Γίνεται λιγότερο από επιλογή και περισσότερο από ανάγκη. «Γροθιά στην αυτοδιάθεση και στην ανεξαρτησία μας είναι η κρίση...».

Κατά τη γνώμη μου, παρά το γεγονός ότι οι συντροφικές σχέσεις γίνονται όλο και πιο δύσκολες και ο γονεϊκός ρόλος επαναπροσδιορίζεται διαρκώς,  ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία της οικονομικής κρίσης πρέπει να αποκτήσουμε την ικανότητα διαχειριζόμαστε με επιτυχία τις ανασφάλειες, τις αλληλοεξαρτήσεις και την αμοιβαιότητα πιο ενεργά στις ζωές μας έτσι ώστε να έχουμε μια οικογενειακή ζωή που να είναι περισσότερο συμβατή με τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας.

*Η Δήμητρα Κογκίδου είναι καθηγήτρια  και κοσμητόρισσα της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ