Ο φασισμός ως μεταφορά...

του Θωμα Τσαλαπατη...

«Όσο περισσότερο αναπτύσσεται μια διαδικτυακή συζήτηση για οποιοδήποτε θέμα, τόσο αυξάνουν οι πιθανότητες ο Ναζισμός και ο Χίτλερ να μπουν ως επιχειρήματα στην κουβέντα»
Νόμος του Godwin

Μαζί με τα ατελείωτα ρεπορτάζ, τις υποκριτικές εκπλήξεις και τα δημοκρατικά αυτομαστιγώματα, η ναζιστική τηλεοπτική παρέλαση (η οποία μοιάζει να καταλαγιάζει) έφερε στο προσκήνιο μια συνεχή ροή ερωτημάτων γύρω από την φύση και τα αίτια της ανόδου του φασισμού, ερωτήματα κατατεθειμένα προς μελλοντική πολιτική χρήση. Μια ακατάσχετη ψυχολογικοποίηση, μια στρεβλή ιστορικοποίηση και κυρίως διαγράμματα, μετρήσεις και τικ στα ερωτηματολόγια της Αλήθειας. Στην τηλεοπτική του διαδρομή, ο φασισμός δεν άργησε να ταυτιστεί με τη βία και αυτή με την σειρά της να ανοίξει χώρο γα συζητήσεις σχετικά με τη βία της αριστεράς, τις αντιστάσεις στις Σκουριές, τη βία στα πανεπιστήμια, το ταπεραμέντο του Έλληνα, το στραβό γρανάζι της φυλής. Μέσα στη φλυαρία της δημόσιας φωνασκίας και των ίσων λόγων κανένα λογικό οικοδόμημα δεν μπορεί να στηθεί. Ο επιστημονικός λόγος καταλαμβάνει όσο χώρο του παραχωρείται ανάμεσα σε δημοσιογραφικές ηθικολογίες, παρεϊστικες αποψάρες και αναλύσεις της πιάτσας. Ο θόρυβος γίνεται συμπέρασμα. Στα λιβάδια της ασάφειας, η πολιτική δεν διαχειρίζεται απλά τις απαντήσεις. Είναι αυτή που τις προσδιορίζει, ακριβώς για να τις διαχειριστεί σύμφωνα με την δική της βούληση.



Ο φασισμός ως μεταφορά

Η λέξη «φασισμός» βρίσκεται εδώ και πολύ καιρό προς χρήση, ακόμα και σε περιόδους που δεν συναντούσε την πρακτική ή πολιτική της αντιστοιχία. Ίσως γι αυτό, ακόμα και τώρα -τώρα που η αντιστοιχία όχι μόνο βρέθηκε αλλά μετράμε και τα θύματά της- να μην μας προκάλεσαν και τόσο μεγάλη εντύπωση οι ξεθυμασμένες ασάφειες της Free Press αρλουμπολογίας: «Ο Ναζί που όλοι κρύβουμε μέσα μας», «Όταν πετάς γιαούρτι στον Πεταλωτή είσαι το ίδιο φασίστας με τον Χρυσαυγίτη που κυνηγάει και μαχαιρώνει μετανάστες», «Όταν λες "βία είναι τα μνημόνια" να περιμένεις έκρηξη της πραγματικής βίας». Χρόνια μετά την ιστορική του εμφάνισή, ο φασισμός επιβιώνει στη γλώσσα και τη συνείδηση ως μεταφορά. Καλείται να περιγράψει πρόχειρα και συνοπτικά φαινόμενα όπως τον αυταρχισμό, τον ρατσισμό ή τον εθνικισμό. Μασώντας τον σαν τσίχλα μαζί με τις πιο φθαρμένες λέξεις έφτασε να περιγράφει την επιθετικότητα, την αγένεια, την έλλειψη τρόπων, την έλλειψη τακτ. Το να κορνάρεις είναι ο χειρότερος φασισμός, το να μιλάς δυνατά, να πετάς σκουπίδια, να σκαλίζεις την μύτη σου δημόσια είναι ο χειρότερος φασισμός. Μέσα από τη χρήση του όρου προς πάσα κατεύθυνση, μέσα από την υπεραπλούστευση της εργαλειοποίησής του και την επίκλησή του όταν θέλουμε να περιγράψουμε το κακό γενικά, ο φασισμός έγινε οικείος ως χαρακτηρισμός. Μα στο σημείο αυτό πρέπει να μπει μια τελεία. Όχι για λόγους γλωσσικής ή ιστορικής ακριβολογίας ή για να ξορκιστεί η εκφραστική αφέλεια της γενίκευσης, αλλά γιατί στις μέρες μας ο φασισμός (ο ναζισμός καλύτερα) υπάρχει ως απόλυτη κυριολεξία. Και σε αντίθεση με πολλές άλλες κυριολεξίες, η συγκεκριμένη κυριολεξία μαχαιρώνει.

Επιμέρους χαρακτηριστικά και η σημασία του ορισμού
Χρησιμοποιώντας τόσο συχνά τη μεταφορά, καταλήξαμε να χάνουμε την κυριολεξία. Το ίδιο το φαινόμενο του φασισμού άλλωστε δεν είναι εύκολο ως προς τον ακριβή ορισμό του (για μια ιστορία των ορισμών παραπέμπουμε στην «Ιστορία του Φασισμού» του Στάνλει Πέιν). Ο κατάλογος με τα επί μέρους χαρακτηριστικά που συγκροτούν το πρόσωπο του φασισμού είναι μακρύς. Και στο σημείο αυτό γίνεται κατά την άποψή μας μια υπεραπλουστευτική παράβλεψη. Ο σεξισμός, η ομοφοβία, ο αυτοσκοπός της βίας, ο ρατσισμός κτλ. είναι χαρακτηριστικά που συναντιούνται σε κάθε ναζιστικό/φασιστικό μόρφωμα. Ως επιμέρους χαρακτηριστικά όμως δεν ταυτίζονται μια και το επιμέρους δεν εμπεριέχει το όλο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως δεν είναι ανατριχιαστικά και καταδικαστέα. Αντίθετα, η φρίκη εντοπίζεται στην αυτοτέλειά τους χωρίς να χρειάζονται έναν ετεροπροσδιορισμό για να χαρακτηριστούν ως τέτοια.
[Μικρή παρένθεση για τους θιασώτες της θεωρίας των δύο άκρων. Είναι εντυπωσιακό το πώς ο φασισμός μπορεί να ταυτίζεται με τον κομμουνισμό –άρα και με την αριστερά στην πιο καιροσκοπική χρήση των όρων- όταν εμπεριέχει τον αντικομμουνισμό (και τον αντιφιλελευθερισμό επίσης) ως ένα από τα δομικά χαρακτηριστικά του σε κάθε ορισμό]
Το γεγονός πως ο φασισμός και ο ναζισμός καταγράφονται ως ιστορικά συγκεκριμένα φαινόμενα δεν σημαίνει πως δεν μπορούν να εξεταστούν ως προς την επικαιρότητά τους. Ταυτόχρονα όμως ο ορισμός και η καταγραφή των χαρακτηριστικών τους είναι ο μόνος τρόπος για τη βαθύτερη κατανόησή τους άρα σε μεγάλο βαθμό και για την κατανόηση της επανάληψής τους. Οι υπεραπλουστευτικές αποφάνσεις, η πολιτική σκοπιμότητα ή η pop γενικευτική αφέλεια μπορεί να μιλούν με την σιγουριά της επιστημονικής βεβαιότητας. Να μοιράζουν στιγμές εξοργιστικές, βλακώδεις ή εξοργιστικά βλακώδεις. Πέρα όμως από την εγωπαθή αστοχία τους είναι ταυτόχρονα και συνυπεύθυνες για τους αγκυλωτούς σταυρούς που φυτρώνουν γύρω μας.

(Στην εφημερίδα Εποχή)