Του ΝΙΚΟΛΑ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗ*, απο την Εφημεριδα των Συντακτων...
ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ: Δημοκρατία εν κινδύνω
H δημοκρατία δεν υποφέρει μόνον από τις πολιτικές της λιτότητας αλλά και από τον κατακερματισμό των σύγχρονων κοινωνιών σε εχθρικές και ανασφαλείς κοινότητες.
Παραφράζοντας τη διάσημη ρήση του Σαρτρ για τον μαρξισμό, μπορούμε να πούμε ότι εδώ και κάποια χρόνια είναι η δημοκρατία που έγινε «ο αξεπέραστος ορίζοντας της εποχής».
Με ποια έννοια όμως συμβαίνει αυτό; Οχι μόνο γιατί η συζήτηση για τη δημοκρατία καλά κρατεί στο διεθνές στερέωμα, αλλά διότι οι πάντες –με κάποιες λίγες ζοφερές εξαιρέσεις– θέλουν να εμφανίζονται δημοκράτες.
Η γενικευμένη και προφανώς υποκριτική αφοσίωση στη δημοκρατία αποδεικνύει τη μεγάλη δύναμη της ιδέας και όχι την αχρηστία της, όπως ισχυρίζονται ο Μπαντιού και άλλοι. Το πρόσφατο, μάλλον νόστιμο, παράδειγμα; Ερχεται από πολιτικούς ηγέτες όπως η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και ο Νάιτζελ Φάρατζ στη Μεγάλη Βρετανία. Και οι δυο, παρά τη διαφορά βάρους των πολιτικών τους εγχειρημάτων, προβάλλουν τα κινήματά τους ως υπερδημοκρατικά και κοινωνιοκεντρικά.
Οι επιθέσεις συντηρητικών όπως ο Ούγγρος Βίκτορ Ορμπαν στη «σοβιετικού τύπου γραφειοκρατία των Βρυξελλών» ή τα πολύ σκληρά λόγια της Λεπέν και των υπόλοιπων ριζοσπαστών της Δεξιάς για την Ευρώπη της Μέρκελ επενδύονται σήμερα σε μια δημοκρατική και λαϊκοσυμμετοχική ρητορική. Ολο και περισσότεροι μιλούν σήμερα για τη χαμένη ή την κλεμμένη «λαϊκή εθνική κυριαρχία»: ακόμα και τούτοι οι τραμπούκοι που σκηνοθέτησαν πριν από λίγες μέρες άλλο ένα αντισυστημικό σόου μέσα στο ελληνικό Κοινοβούλιο.
Για να πάμε όμως σε μια άλλη πλευρά του θέματος πρέπει να πούμε ότι η ίδια η έννοια της δημοκρατίας ποτέ δεν υπήρξε υπεράνω (φιλοσοφικής) αμφιβολίας. Φέρει εξ αρχής μαζί της την ένταση μεταξύ του πραγματικού και του επιθυμητού, του ρεαλισμού και της ουτοπίας, της ηθικής βούλησης για ισότητα και των πρακτικών κανόνων που κωδικοποιούν τη συμβίωσή μας σε κοινωνίες με διαφορετικούς στόχους. Το θέμα είναι η ένταση να μη γίνεται τάφρος. Η απόσταση, επίσης, μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνώμενων και οι εσωτερικές διαμάχες στα πολιτικά συστήματα να μην παγιώνονται σε καταστροφικά ρήγματα. Σε αυτό το ανησυχαστικό σημείο φαίνεται να πλησιάζουμε τα τελευταία χρόνια.
Μαζί με την άγνοια και την ακραία πολιτική αποξένωση ενός πολύ μεγάλου μέρους των ευρωπαϊκών πληθυσμών βλέπουμε να απλώνεται ένας φόβος ταυτότητας.
Παράλληλα με το σύγχρονο κοινωνικό ζήτημα της μαζικής, νεανικής ανεργίας και της οικονομικής καθόδου των μεσαίων τάξεων, οι αγωνίες ταυτότητας προστρέχουν συχνά στο γλωσσάρι της δημοκρατίας, ενώ δρουν εναντίον των κανόνων της δημοκρατικής πολιτικής ζωής. Αυτό είναι το στοιχείο που διέπει τους νέους ριζοσπαστικούς εθνικισμούς στην Ευρώπη.
Οι δυνάμεις της εθνικιστικής αντίδρασης διεκτραγωδούν συνεχώς την παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ενθαρρύνοντας όμως μια ακόμα μεγαλύτερη αποσάθρωση των πολιτικών κοινοτήτων της ύστερης νεωτερικότητας: παίζοντας με την αναζωπύρωση των εθνικών ανταγωνισμών και την καλλιέργεια του φαντασιακού της ανισότητας με πρόσχημα την «προστασία των λαών» από την παγκοσμιοποίηση. Ομως οι σύγχρονες απειλές για τη δημοκρατία δεν ανήκουν σε ένα και μόνο γένος. Οι κοινωνικές ανισότητες και οι υπερεξουσίες των τεχνοκρατικών λόμπι είναι η μια πλευρά της κρίσης, η πλέον ορατή σε εμάς. Αφορά κυρίως τη θεσμική και ιδεολογική αποδυνάμωση του εθνικού κοινωνικού κράτους κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Χωρίς πολιτικές απαντήσεις με κάποιον ορίζοντα χρόνου σε αυτό το επίπεδο μοιάζει αδύνατη η αντιμετώπιση πιο φιλόδοξων συλλογικών στόχων, όπως η πολιτισμική δημοκρατία ή ο οικολογικός σχεδιασμός της ανάπτυξης και της παραγωγικής ανόρθωσης.
Για να επανέλθω όμως στο θέμα των απειλών για τη δημοκρατία, ισχυρίζομαι ότι το καθεστώς της λιτότητας συνιστά ένα σημαντικό κεφάλαιο της συζήτησης, αλλά δεν είναι το μοναδικό θέμα. Και αυτό διότι η δημοκρατία δεν υποφέρει μόνον από τις πολιτικές της λιτότητας αλλά και από τον κατακερματισμό των σύγχρονων κοινωνιών σε εχθρικές και ανασφαλείς κοινότητες. Η δημοκρατία ως πολιτική υπόθεση δοκιμάζεται επιπλέον από τη μικροπολιτική του twitter, την έκρηξη των εγωκεντρικών «πολιτικών» σχεδίων, την αποσύνθεση των κομματικών οργανισμών σε μια συγκυρία πανικόβλητου φατριασμού. Από τη μια, η δημοκρατία χάνει από τις ταχύτητες της λεγόμενης «αόρατης κυβέρνησης», των δικτύων δηλαδή που κινούνται στο φασματικό πεδίο μεταξύ εθνικών και υπερεθνικών χώρων, μεταξύ κρατών και αγορών.
Από την άλλη, η δημοκρατία τραυματίζεται και από τα ανόητα υποκατάστατα με τα οποία ζητούμε να την «ενεργοποιήσουμε»: τις κατ’ επίφαση τελετουργίες της διαφάνειας και της άμεσης δημοκρατίας, τις φαιδρές καινοτομίες, την ηθικολογική αγανάκτηση που ταυτίζει ακόμα δικαιοσύνη και εκδίκηση.
Η εμπειρία της κρίσης βοηθά ώς ένα σημείο να καταλάβουμε τους ακραίους κινδύνους και την ταχύτητα με την οποία σχηματίζονται στο φόντο της κρίσης. Ο νεοναζισμός είναι εδώ προς δυσάρεστη απόδειξη. Νομίζω όμως πως θα ήταν λάθος να περιορίσουμε τη συζήτηση για τη δημοκρατία και τους κινδύνους που την απειλούν στην πρόκληση των φιλοναζιστών ή στις αυταπόδεικτες συνέπειες από την οικονομική ύφεση.
Η κοινωνικοπολιτική μας συνθήκη είναι πιο σύνθετη από τα ρεπορτάζ των λουκέτων της κρίσης ή τα εξοργιστικά πλάνα με τις πράξεις και τα λόγια των χρυσαυγιτών στη Βουλή. Η δημοκρατία έχει πάντα να κάνει με την απόκριση σε σύνθετα καθήκοντα και διαφορετικές προτεραιότητες. Από αυτό ακριβώς το σημείο θα μπορούσαμε να σκεφτούμε και τους όρους για την ανασύνταξη της δημοκρατίας και της πολιτικής κουλτούρας της επόμενης μέρας.
…………………………………………………………………………………………..
* Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ
H δημοκρατία δεν υποφέρει μόνον από τις πολιτικές της λιτότητας αλλά και από τον κατακερματισμό των σύγχρονων κοινωνιών σε εχθρικές και ανασφαλείς κοινότητες.
Παραφράζοντας τη διάσημη ρήση του Σαρτρ για τον μαρξισμό, μπορούμε να πούμε ότι εδώ και κάποια χρόνια είναι η δημοκρατία που έγινε «ο αξεπέραστος ορίζοντας της εποχής».
Με ποια έννοια όμως συμβαίνει αυτό; Οχι μόνο γιατί η συζήτηση για τη δημοκρατία καλά κρατεί στο διεθνές στερέωμα, αλλά διότι οι πάντες –με κάποιες λίγες ζοφερές εξαιρέσεις– θέλουν να εμφανίζονται δημοκράτες.
Η γενικευμένη και προφανώς υποκριτική αφοσίωση στη δημοκρατία αποδεικνύει τη μεγάλη δύναμη της ιδέας και όχι την αχρηστία της, όπως ισχυρίζονται ο Μπαντιού και άλλοι. Το πρόσφατο, μάλλον νόστιμο, παράδειγμα; Ερχεται από πολιτικούς ηγέτες όπως η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και ο Νάιτζελ Φάρατζ στη Μεγάλη Βρετανία. Και οι δυο, παρά τη διαφορά βάρους των πολιτικών τους εγχειρημάτων, προβάλλουν τα κινήματά τους ως υπερδημοκρατικά και κοινωνιοκεντρικά.
Οι επιθέσεις συντηρητικών όπως ο Ούγγρος Βίκτορ Ορμπαν στη «σοβιετικού τύπου γραφειοκρατία των Βρυξελλών» ή τα πολύ σκληρά λόγια της Λεπέν και των υπόλοιπων ριζοσπαστών της Δεξιάς για την Ευρώπη της Μέρκελ επενδύονται σήμερα σε μια δημοκρατική και λαϊκοσυμμετοχική ρητορική. Ολο και περισσότεροι μιλούν σήμερα για τη χαμένη ή την κλεμμένη «λαϊκή εθνική κυριαρχία»: ακόμα και τούτοι οι τραμπούκοι που σκηνοθέτησαν πριν από λίγες μέρες άλλο ένα αντισυστημικό σόου μέσα στο ελληνικό Κοινοβούλιο.
Για να πάμε όμως σε μια άλλη πλευρά του θέματος πρέπει να πούμε ότι η ίδια η έννοια της δημοκρατίας ποτέ δεν υπήρξε υπεράνω (φιλοσοφικής) αμφιβολίας. Φέρει εξ αρχής μαζί της την ένταση μεταξύ του πραγματικού και του επιθυμητού, του ρεαλισμού και της ουτοπίας, της ηθικής βούλησης για ισότητα και των πρακτικών κανόνων που κωδικοποιούν τη συμβίωσή μας σε κοινωνίες με διαφορετικούς στόχους. Το θέμα είναι η ένταση να μη γίνεται τάφρος. Η απόσταση, επίσης, μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνώμενων και οι εσωτερικές διαμάχες στα πολιτικά συστήματα να μην παγιώνονται σε καταστροφικά ρήγματα. Σε αυτό το ανησυχαστικό σημείο φαίνεται να πλησιάζουμε τα τελευταία χρόνια.
Μαζί με την άγνοια και την ακραία πολιτική αποξένωση ενός πολύ μεγάλου μέρους των ευρωπαϊκών πληθυσμών βλέπουμε να απλώνεται ένας φόβος ταυτότητας.
Παράλληλα με το σύγχρονο κοινωνικό ζήτημα της μαζικής, νεανικής ανεργίας και της οικονομικής καθόδου των μεσαίων τάξεων, οι αγωνίες ταυτότητας προστρέχουν συχνά στο γλωσσάρι της δημοκρατίας, ενώ δρουν εναντίον των κανόνων της δημοκρατικής πολιτικής ζωής. Αυτό είναι το στοιχείο που διέπει τους νέους ριζοσπαστικούς εθνικισμούς στην Ευρώπη.
Οι δυνάμεις της εθνικιστικής αντίδρασης διεκτραγωδούν συνεχώς την παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ενθαρρύνοντας όμως μια ακόμα μεγαλύτερη αποσάθρωση των πολιτικών κοινοτήτων της ύστερης νεωτερικότητας: παίζοντας με την αναζωπύρωση των εθνικών ανταγωνισμών και την καλλιέργεια του φαντασιακού της ανισότητας με πρόσχημα την «προστασία των λαών» από την παγκοσμιοποίηση. Ομως οι σύγχρονες απειλές για τη δημοκρατία δεν ανήκουν σε ένα και μόνο γένος. Οι κοινωνικές ανισότητες και οι υπερεξουσίες των τεχνοκρατικών λόμπι είναι η μια πλευρά της κρίσης, η πλέον ορατή σε εμάς. Αφορά κυρίως τη θεσμική και ιδεολογική αποδυνάμωση του εθνικού κοινωνικού κράτους κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Χωρίς πολιτικές απαντήσεις με κάποιον ορίζοντα χρόνου σε αυτό το επίπεδο μοιάζει αδύνατη η αντιμετώπιση πιο φιλόδοξων συλλογικών στόχων, όπως η πολιτισμική δημοκρατία ή ο οικολογικός σχεδιασμός της ανάπτυξης και της παραγωγικής ανόρθωσης.
Για να επανέλθω όμως στο θέμα των απειλών για τη δημοκρατία, ισχυρίζομαι ότι το καθεστώς της λιτότητας συνιστά ένα σημαντικό κεφάλαιο της συζήτησης, αλλά δεν είναι το μοναδικό θέμα. Και αυτό διότι η δημοκρατία δεν υποφέρει μόνον από τις πολιτικές της λιτότητας αλλά και από τον κατακερματισμό των σύγχρονων κοινωνιών σε εχθρικές και ανασφαλείς κοινότητες. Η δημοκρατία ως πολιτική υπόθεση δοκιμάζεται επιπλέον από τη μικροπολιτική του twitter, την έκρηξη των εγωκεντρικών «πολιτικών» σχεδίων, την αποσύνθεση των κομματικών οργανισμών σε μια συγκυρία πανικόβλητου φατριασμού. Από τη μια, η δημοκρατία χάνει από τις ταχύτητες της λεγόμενης «αόρατης κυβέρνησης», των δικτύων δηλαδή που κινούνται στο φασματικό πεδίο μεταξύ εθνικών και υπερεθνικών χώρων, μεταξύ κρατών και αγορών.
Από την άλλη, η δημοκρατία τραυματίζεται και από τα ανόητα υποκατάστατα με τα οποία ζητούμε να την «ενεργοποιήσουμε»: τις κατ’ επίφαση τελετουργίες της διαφάνειας και της άμεσης δημοκρατίας, τις φαιδρές καινοτομίες, την ηθικολογική αγανάκτηση που ταυτίζει ακόμα δικαιοσύνη και εκδίκηση.
Η εμπειρία της κρίσης βοηθά ώς ένα σημείο να καταλάβουμε τους ακραίους κινδύνους και την ταχύτητα με την οποία σχηματίζονται στο φόντο της κρίσης. Ο νεοναζισμός είναι εδώ προς δυσάρεστη απόδειξη. Νομίζω όμως πως θα ήταν λάθος να περιορίσουμε τη συζήτηση για τη δημοκρατία και τους κινδύνους που την απειλούν στην πρόκληση των φιλοναζιστών ή στις αυταπόδεικτες συνέπειες από την οικονομική ύφεση.
Η κοινωνικοπολιτική μας συνθήκη είναι πιο σύνθετη από τα ρεπορτάζ των λουκέτων της κρίσης ή τα εξοργιστικά πλάνα με τις πράξεις και τα λόγια των χρυσαυγιτών στη Βουλή. Η δημοκρατία έχει πάντα να κάνει με την απόκριση σε σύνθετα καθήκοντα και διαφορετικές προτεραιότητες. Από αυτό ακριβώς το σημείο θα μπορούσαμε να σκεφτούμε και τους όρους για την ανασύνταξη της δημοκρατίας και της πολιτικής κουλτούρας της επόμενης μέρας.
…………………………………………………………………………………………..
* Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου