Το σκάκι και η ταξική πάλη

Red NoteBook ...
Του Έρικ Όλιν Ράιτ
Η βασική ιδέα πίσω από αυτήν την ταινία μικρού μήκους που εκτυλίσσεται πάνω σε μία σκακιέρα, είναι η εξής: Τα απλά πιόνια εξεγείρονται εναντίον των κομματιών που αντιπροσωπεύουν την κυρίαρχη τάξη, δηλαδή τον βασιλιά, τη βασίλισσα, τους αξιωματικούς, τους πύργους και τους ίππους, και, ακολούθως, χορεύουν καντρίλιες πάνω στη σκακιέρα. Ωστόσο, με το τέλος του χορού ξεκινά ένα νέο παιχνίδι με αντεστραμμένους κανόνες. Αυτή τη φορά τα απλά πιόνια βρίσκονται στην πίσω σειρά και υιοθετούν τις κινήσεις των παλιών αριστοκρατικών πιονιών, ενώ τα τελευταία καταλαμβάνουν τη μπροστινή σειρά και κινούνται όπως τα απλά πιόνια. Το μήνυμα της ταινίας είναι ότι τα απλά πιόνια απέτυχαν να εδραιώσουν την επανάσταση τους διότι θεωρούσαν πώς για να την επιτύχουν αρκούσε η εκθρόνιση της παλιάς ελίτ. Αμέλησαν να μετακινήσουν την ίδια τη σκακιέρα.. Η σκακιέρα, αποτελεί ουσιαστικά μία μεταφορά για την κοινωνική δομή που δημιουργεί τους “κανόνες του παιχνιδιού”. Για να επιτύχει λοιπόν μία επανάσταση θα πρέπει πρώτα να μετασχηματίσει αυτήν την δομή.

Η συγκεκριμένη ιδέα δεν είναι αποκλειστικά μαρξιστική. Κατά μία έννοια συνιστά το θεμέλιο μίας δομιστικά προσανατολισμένης κοινωνιολογίας: Τα άτομα καταλαμβάνουν θέσεις μέσα στις κοινωνικές δομές -θέσεις που μερικές φόρες αποκαλούνται και ρόλοι-. Οι θέσεις αυτές επιβάλλουν περιορισμούς, αλλά και δημιουργούν ευκαιρίες πάνω στις επιλογές των ατόμων. Αυτό δεν συνεπάγεται αυτόχρημα ότι οι ανθρώπινες πρακτικές προσδιορίζονται αυστηρά από του κοινωνικούς ρόλους. Οι προθέσεις και οι επιλογές έχουν μεγάλη σημασία όπως επίσης και η δράση. Όμως, οι επιλογές προκύπτουν μέσα σε ένα πλαίσιο συστηματικών -και όχι τυχαίων- περιορισμών.

Η μαρξιστική εκδοχή αυτής της γενικής ιδέας έγκειται στον αρκετά παράτολμο ισχυρισμό ότι το κλειδί για την κατανόηση των δομικών προσδιορισμών στο πλαίσιο των οποίων γίνονται οι επιλογές, έγκειται στη φύση της οικονομικής δομής στη βάση της οποίας τα άτομα οργανώνουν τη ζωή τους, ή ακόμη ειδικότερα στη φύση του “τρόπου παραγωγής”. Στη μικρή αυτή ταινία δεν υπήρχε ούτε παραγωγή ούτε οικονομία. Η σκακιέρα αποτελούσε μία ξεκάθαρη μεταφορά της κοινωνικής δομής. Με αυτή την έννοια η ταινία δεν βασίζεται σε ένα καθαρό μαρξιστικό πλαίσιο.

Τώρα σε ό,τι αφορά τις πηγές έμπνευσης αυτής της ταινίας, νομίζω ότι προέκυψε μέσα από τις ανησυχίες του φοιτητικού κινήματος, του αμερικανικού κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα και τα κινήματα εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ. Όλα αυτά τα κινήματα διατρέχονταν από έναν προβληματισμό γύρω από τη δυνατότητα μίας ριζοσπαστικής κοινωνικής αλλαγής, προβληματισμός που αποτυπώνεται σε αυτήν την ταινία. Συμμετείχα με ποικίλους τρόπους σε όλα αυτά τα κινήματα της δεκαετίας του ΄60 και είχα παρασυρθεί αρκετά από τις ουτοπικές φιλοδοξίες εκείνης της εποχής. Από την άλλη πλευρά ένιωθα ότι το καθήκον οικοδόμησης εναλλακτικών χειραφετητικών προταγμάτων ήταν αρκετά πιο επίπονο απ΄ όσο νόμιζαν αρκετοί άνθρωποι. Δεν αρκεί να επιτεθείς στο κατεστημένο και να εκθρονίσεις τα πιόνια του. Το να δημιουργήσεις μία εναλλακτική πρόταση είναι ένα καθ΄ εαυτό καθήκον και αυτό ακριβώς προσπάθησε να μεταφέρει η ταινία.

Απόσπασμα συνέντευξης του Έρικ Όλιν Ράιτ στον Μαρκ Κίρμπυ, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Social Science Teacher

Μετάφραση: Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος

Στις 19 και 20 Δεκεμβρίου το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, διοργανώνει στην Αθήνα δύο εκδηλώσεις με κεντρικό ομιλητή τον Έρικ Όλιν Ράιτ. Δείτε το πρόγραμμα πατώντας εδώ