Η Αυγή online...
ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΣΑΠΗ*
«Υπάρχουν τριών ειδών ψέματα: τα απλά ψέματα, τα τερατώδη ψέματα και η στατιστική». Χωρίς να ξέρουμε για ποιον λόγο διατυπώθηκε, η δήλωση αυτή αποδίδεται στον -προ δύο αιώνων- πρωθυπουργό της Βρετανίας Ντισραέλι. Φαίνεται, όμως, ότι επαληθεύεται καθημερινά εδώ και δύο χρόνια, οπότε η χώρα μας εισήλθε στη δίνη των Μνημονίων, με τα οποία η κυρίαρχη πολιτική τάξη επιχειρεί να διαχειριστεί, προς όφελός της, την οξύτατη οικονομική και κοινωνική κρίση.
Κάθε πολιτική συζήτηση, κάθε κυβερνητική απόφαση, κάθε δημοσιογραφική ανάλυση, κάθε ραδιοτηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και κατά τις σκοπιμότητες της συγκυρίας, κυριαρχείται από αριθμούς, ποσοστά και στατιστικούς δείκτες. Αριθμούς, ποσοστά και στατιστικές, που, ενώ αναφέρονται στα ίδια μεγέθη, αλλάζουν κατά βούληση ή επισήμως αλλάζουν επειδή εισάγονται στους υπολογισμούς νέα δεδομένα ή επειδή υιοθετούνται διαφορετικές τεχνικές στους υπολογισμούς ή και επειδή παρουσιάζονται με διαφορετικούς τρόπους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το δημόσιο έλλειμμα και το αντίστοιχο δημόσιο χρέος ως ποσοστά του ΑΕΠ, τα οποία αναθεωρούνται συνεχώς για την ίδια -παρελθούσα- χρονική περίοδο. Το πρόβλημα βρίσκεται στους αριθμούς, στα ποσοστά και στις στατιστικές ή στους τρόπους που χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν επιχειρήματα και να υπηρετήσουν σκοπιμότητες; Η προφανής απάντηση είναι στους τρόπους χρησιμοποίησής τους, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι και οι αριθμοί δεν προσφέρονται ή δεν προκαλούν σ’ αυτούς τους τρόπους χρησιμοποίησης τους.
Οι αριθμοί χρησιμοποιούνται για να αναπαραστήσουν όψεις της πραγματικότητας, ποσοτικοποιώντας επιλεγμένα χαρακτηριστικά της, ώστε να είναι δυνατός ο χειρισμός τους για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Κάθε τέτοια αναπαράσταση της πραγματικότητας, όμως, είναι ουσιαστικά μια (ανα)κατασκευή της, η οποία στη συνέχεια επικρατεί ή και επιβάλλεται ως η μοναδική οπτική της πραγματικότητας και τελικά ως η πραγματικότητα καθαυτή. Σ’ αυτές τις διαδικασίες, μέσα από τις οποίες η πραγματικότητα κατασκευάζεται και ανακατασκευάζεται με τη χρήση των αριθμών, η στατιστική έχει κυρίαρχο ρόλο, με πρωταγωνιστή την πιο βασική, την πιο απλή και φαινομενικά την πιο κατανοητή της έννοια: το «ποσοστό». Μια έννοια η οποία δεν αποτυπώνει ένα μέγεθος, αλλά μια σχέση μεταξύ δύο μεγεθών, και γι’ αυτό προσφέρεται για αριθμητικές αλχημείες. Το ποσοστό, επειδή είναι μια σχέση δύο μεγεθών, εξαρτάται από τις μεταβολές του ενός ή του άλλου μεγέθους ή και των δύο μαζί και παράλληλα, όταν διατυπώνεται και αναπαράγεται, αποκρύπτει τα μεγέθη από τα οποία προήλθε. Τα ποσοστά, αφού δεν εκφράζουν μεγέθη αλλά σχέσεις, δεν αθροίζονται, δεν αφαιρούνται, δεν πολλαπλασιάζονται, δεν διαιρούνται και γενικότερα δεν έχουν ιδιότητες αριθμών. Αφού αποτελούν αριθμητικές εκφράσεις αλλά όχι αριθμούς, τα ποσοστά προσφέρονται στους πολιτικούς χειρισμούς των μεγεθών προβάλλοντας -μεταξύ άλλων- και μια ψευδή εικόνα ισοτιμίας, άρα και δικαιοσύνης.
Για παράδειγμα, η δήλωση «όλοι οι μισθοί έχουν υποστεί μείωση 20%», δηλαδή το ίδιο ποσοστό μείωσης για όλους, ενώ τονίζει την ισότητα των ποσοστών, αποκρύπτει την ανισότητα των μεγεθών. Φαινομενικά, λοιπόν, και στο επίπεδο των εντυπώσεων, η μείωση των μισθών στη βάση της «ισότητας των ποσοστών» συγκαλύπτει την ανισότητα των διαφορών στην αριθμητική της «αφαίρεσης των μεγεθών».
«Πώς να λέτε ψέματα με τη στατιστική» είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του Αμερικανού δημοσιογράφου Ντάρελ Χαφ (Darrell Huff), το οποίο από την πρώτη του έκδοση, το 1954, μέχρι σήμερα διαβάστηκε από εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Είναι, όμως, και η ουσία μιας πολιτικής πρακτικής στην οποία επιδίδονται με ιδιαίτερο πάθος, αφ’ ότου την ανακάλυψαν, οι εγχώριοι πολιτικοί παράγοντες και μάλιστα την έχουν επεκτείνει πέρα από το «πώς να λέτε ψέματα» και στο «πώς να τρομοκρατείτε με τη στατιστική».
Τι μπορούμε να κάνουνε εμείς απέναντι σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων; Ίσως τίποτα, ίσως πολλά. Πρώτο απ’ όλα, όμως, να αποδομούμε εμείς και για μας τα ποσοστά των στατιστικών και να απομαγεύουμε τη χρήση τους στην πολιτική.
* Ο Δ.Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
«Υπάρχουν τριών ειδών ψέματα: τα απλά ψέματα, τα τερατώδη ψέματα και η στατιστική». Χωρίς να ξέρουμε για ποιον λόγο διατυπώθηκε, η δήλωση αυτή αποδίδεται στον -προ δύο αιώνων- πρωθυπουργό της Βρετανίας Ντισραέλι. Φαίνεται, όμως, ότι επαληθεύεται καθημερινά εδώ και δύο χρόνια, οπότε η χώρα μας εισήλθε στη δίνη των Μνημονίων, με τα οποία η κυρίαρχη πολιτική τάξη επιχειρεί να διαχειριστεί, προς όφελός της, την οξύτατη οικονομική και κοινωνική κρίση.
Κάθε πολιτική συζήτηση, κάθε κυβερνητική απόφαση, κάθε δημοσιογραφική ανάλυση, κάθε ραδιοτηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και κατά τις σκοπιμότητες της συγκυρίας, κυριαρχείται από αριθμούς, ποσοστά και στατιστικούς δείκτες. Αριθμούς, ποσοστά και στατιστικές, που, ενώ αναφέρονται στα ίδια μεγέθη, αλλάζουν κατά βούληση ή επισήμως αλλάζουν επειδή εισάγονται στους υπολογισμούς νέα δεδομένα ή επειδή υιοθετούνται διαφορετικές τεχνικές στους υπολογισμούς ή και επειδή παρουσιάζονται με διαφορετικούς τρόπους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το δημόσιο έλλειμμα και το αντίστοιχο δημόσιο χρέος ως ποσοστά του ΑΕΠ, τα οποία αναθεωρούνται συνεχώς για την ίδια -παρελθούσα- χρονική περίοδο. Το πρόβλημα βρίσκεται στους αριθμούς, στα ποσοστά και στις στατιστικές ή στους τρόπους που χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν επιχειρήματα και να υπηρετήσουν σκοπιμότητες; Η προφανής απάντηση είναι στους τρόπους χρησιμοποίησής τους, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι και οι αριθμοί δεν προσφέρονται ή δεν προκαλούν σ’ αυτούς τους τρόπους χρησιμοποίησης τους.
Οι αριθμοί χρησιμοποιούνται για να αναπαραστήσουν όψεις της πραγματικότητας, ποσοτικοποιώντας επιλεγμένα χαρακτηριστικά της, ώστε να είναι δυνατός ο χειρισμός τους για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Κάθε τέτοια αναπαράσταση της πραγματικότητας, όμως, είναι ουσιαστικά μια (ανα)κατασκευή της, η οποία στη συνέχεια επικρατεί ή και επιβάλλεται ως η μοναδική οπτική της πραγματικότητας και τελικά ως η πραγματικότητα καθαυτή. Σ’ αυτές τις διαδικασίες, μέσα από τις οποίες η πραγματικότητα κατασκευάζεται και ανακατασκευάζεται με τη χρήση των αριθμών, η στατιστική έχει κυρίαρχο ρόλο, με πρωταγωνιστή την πιο βασική, την πιο απλή και φαινομενικά την πιο κατανοητή της έννοια: το «ποσοστό». Μια έννοια η οποία δεν αποτυπώνει ένα μέγεθος, αλλά μια σχέση μεταξύ δύο μεγεθών, και γι’ αυτό προσφέρεται για αριθμητικές αλχημείες. Το ποσοστό, επειδή είναι μια σχέση δύο μεγεθών, εξαρτάται από τις μεταβολές του ενός ή του άλλου μεγέθους ή και των δύο μαζί και παράλληλα, όταν διατυπώνεται και αναπαράγεται, αποκρύπτει τα μεγέθη από τα οποία προήλθε. Τα ποσοστά, αφού δεν εκφράζουν μεγέθη αλλά σχέσεις, δεν αθροίζονται, δεν αφαιρούνται, δεν πολλαπλασιάζονται, δεν διαιρούνται και γενικότερα δεν έχουν ιδιότητες αριθμών. Αφού αποτελούν αριθμητικές εκφράσεις αλλά όχι αριθμούς, τα ποσοστά προσφέρονται στους πολιτικούς χειρισμούς των μεγεθών προβάλλοντας -μεταξύ άλλων- και μια ψευδή εικόνα ισοτιμίας, άρα και δικαιοσύνης.
Για παράδειγμα, η δήλωση «όλοι οι μισθοί έχουν υποστεί μείωση 20%», δηλαδή το ίδιο ποσοστό μείωσης για όλους, ενώ τονίζει την ισότητα των ποσοστών, αποκρύπτει την ανισότητα των μεγεθών. Φαινομενικά, λοιπόν, και στο επίπεδο των εντυπώσεων, η μείωση των μισθών στη βάση της «ισότητας των ποσοστών» συγκαλύπτει την ανισότητα των διαφορών στην αριθμητική της «αφαίρεσης των μεγεθών».
«Πώς να λέτε ψέματα με τη στατιστική» είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του Αμερικανού δημοσιογράφου Ντάρελ Χαφ (Darrell Huff), το οποίο από την πρώτη του έκδοση, το 1954, μέχρι σήμερα διαβάστηκε από εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Είναι, όμως, και η ουσία μιας πολιτικής πρακτικής στην οποία επιδίδονται με ιδιαίτερο πάθος, αφ’ ότου την ανακάλυψαν, οι εγχώριοι πολιτικοί παράγοντες και μάλιστα την έχουν επεκτείνει πέρα από το «πώς να λέτε ψέματα» και στο «πώς να τρομοκρατείτε με τη στατιστική».
Τι μπορούμε να κάνουνε εμείς απέναντι σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων; Ίσως τίποτα, ίσως πολλά. Πρώτο απ’ όλα, όμως, να αποδομούμε εμείς και για μας τα ποσοστά των στατιστικών και να απομαγεύουμε τη χρήση τους στην πολιτική.
* Ο Δ.Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου